SIEKIERNICY Z GNOJNA I KOHYLNA RĄBALI O ŚWICIE

Przyszli Ruskie, już było po wojnie. W mieście Włodzimierz Wołyński spotkał mnie znajomy Ukrainiec Jan Grzybowski z Taratku Kohyleńskiego. Zaprosił mnie do swego domu w mieście. Z tego co mówił rozumiałam, że jego żona oślepła, córka Wierka pracowała we wsi Werba w gminie, a on sam uciekł do miasta z kolonii Teresin. Potem zaczął opowiadać, jak on sam, jego syn Mikołaj Grzybowski i inni Ukraińcy, których nazwisk jednak już nie pamiętam, jak mordowali moich rodziców, rodzeństwo i innych Polaków na Teresinie. Opowiadał mi to wszystko, młodej bardzo wówczas dziewczynie. Mówił mi twarzą w twarz tak: „Byliśmy pijani, mieliśmy broń oraz siekiery i widły, strzelaliśmy tylko jeśli ktoś uciekał. Gdy przyszliśmy pod dom Sobolewskich, pod twój dom stukaliśmy, by nam otworzono drzwi. Otworzył twój ojciec, miał na rękach twego małego braciszka. Z miejsca zaczeliśmy bić twego ojca i zmusiliśmy go, by szedł z nami do miejsca, gdzie była studnia Krakowiaka. Po drodze ojciec twój był bity, a potem żywcem jeszcze wrzucony do tej studni. Młodszą twoją siostrę wywlekli z domu za nogi i ręce w stronę ogródka, tam odrąbali jej ręce i nogi i tam właśnie skonała w wielkich mękach. Mamę twoją także bili i gnali również do ogródka, tam ją zamordowali, a strasznie krzyczała. Witola rąbnęli siekierą w głowę jeszcze w chacie.”

Bandzior był bez skrupułów, jak mógł mnie tyle naopowiadać, jak miał sumienie, był przecież naszym sąsiadem. Mówił mi wtedy ponadto, że z innymi mordowali także Polaków na Tartaku Kohyleńskim. Dał mi nawet o dziwo zdjęcie mego stryja z Tartaku, może męczyło go sumienie. Może chciał coś dla mnie i dla naszej rodziny zrobić, jakoś zadośćuczynić, skoro Boża Opatrzność, taką możliwość jeszcze mu wyświadczyła. Nie wiem, tego się już zapewne nie dowiem. W każym razie mam pamiątkę, bo stryj z całą rodziną zginęli i dzieci, wszyscy było ich razem siedem osób. Podobnie zresztą Polak o nazwisku Czamara z rodziną, wszyscy zginęli, tylko syn ocalał, bo był w tym czasie w Niemczech na przymusowych robotach. Pomordowani zostali także wszyscy z rodziny polskiej Wesołowskich, tylko matka z córką ocalały z tej rzezi.

W czasopiśmie „Głos Wągrowiecki” 4 sierpnia 2011 r. ukazał się b. cenny artykuł p.t: „Rzeź w komisariacie Ukraina”, w którym opisane zostały losy pani Leokadii Miedzianowskiej z d. Buczkowskiej. To właśnie ta sama Leokadia, która razem z Wiktoria Sobolewską, ukryły się na strychu domu i tak cudem ocalały z rzezi na Teresinie. W artykule tym czytamy: „[...] Leokadia Miedzianowska z d. Buczkowska urodziła się w 1933 r. w Kiełczewicach na Lubelszczyźnie. Cztery lata później rodzice sprzedali ziemię nad Bystrzycą i przenieśli się na Wołyń, do Teresina. Była to duża kolonia polska, zamieszkała przez ok. 300 Polaków i kilka rodzin ukraińskich. Powstała z parcelacji majątku księcia Zdzisława Lubomirskiego, działacza społecznego, prezydenta Warszawy w czasie I wojny światowej, oraz inicjatora ogłoszenia niepodległości Polski.

Sielankę w Teresinie zburzył wybuch II wojny światowej. 17 września 1939 r. tę wołyńską miejscowość włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a po ataku w 1941 r. Niemiec na ZSRR ustanowiono na terenach tych komisariat III Rzeszy ‘Ukraina’. Polacy znaleźli się wówczas w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Kulminacyjnym punktem tego okresu okazał się rok 1943. Już na przełomie lutego i marca dochodziło w okolicy do zabójstw na tle narodowościowym. Początkowo ginęli nauczyciele, leśniczy. Kiedy jednak zaczęły znikać z map całe polskie kolonie i wioski, Polaków zaczął ogarniać paniczny strach. Ojciec Leokadii wybudował w okolicy schron, do którego wejście przysłaniał konar drzewa. Kryjówkami były też pomieszczenia gospodarcze, a w późniejszym okresie zboże. Względny spokój, jaki dali Ukraińcy Polakom w sierpniu, aby mogli dokończyć żniwa, uśpił czujność w rodzinie Buczkowskich.

Była sobota 28 sierpnia 1943 r. Leokadia z Wiktorią Sobolewską, koleżanką z sąsiedztwa, babcią ze strony ojca oraz siostrami Olesią, która miała wówczas 17 lat i nieco młodszą Genią, postanowiły wyspać się w normalnych warunkach w domu (ze względów bezpieczeństwa bardzo często całe rodziny nocami ukrywały się poza domem - przyp. autora). Śpiących obudziło nad ranem 29 sierpnia, ujadanie psów. Jak się później okazało, podzieleni na grupy ukraińscy chłopi z Kohylna i Gnojna, uzbrojeni w kosy, siekiery, widły i inne narzędzia zbrodni, wspólnie z upowcami okrążyli kolonię i wdzierali się do poszczególnych domostw.

Ojciec Leokadii, Jan Buczkowski, z sąsiadami Sebastianami, przebywali w schronie. Matka Elżbieta z d. Marcówna, miała kryjówkę w stodole. Cała reszta rodziny znalazła się niestety w pułapce, chowając się instynktownie na poddaszu domu. Leosia z koleżanką cudem uniknęły śmierci. Przykryły się sianem i zostały przeoczone. Dwie starsze siostry i babcię zrzucono z poddasza, bestialsko zamordowano i zakopano na podwórzu lekko przykrywając ziemią. Przerażony ojciec Leokadii uciekał polami i dotarł do oddalonego o niecałe 15 km Włodzimierza, gdzie znalazł schronienie u znajomych. Przekonany był, że nikt z jego rodziny nie przeżył. Matka z kolei widziała, co dzieje się z jej dziećmi, ale strach tak ją sparaliżował, że nie potrafiła wydać z siebie ani słowa, choć wydawało się jej, że krzyczy, aby darowali im życie. Przez tydzień chowała się jeszcze w swojej kryjówce, jednak nie odważyła się odkopać przysypanych ziemią ciał, by sprawdzić ile osób zamordowano. W końcu udała się do zaufanego ukraińskiego sołtysa Środy, który wozem przemycił ją do Włodzimierza. Tam ks. Stanisław Kobyłecki, proboszcz parafii farnej, organizował opiekę dla ofiar rzezi. Nieoczekiwanie odnalazła tam swojego męża. Jeszcze większe szczęście spotkało ją, kiedy okazało się, że żyje również najmłodsza córeczka Leosia.

Leokadia ukrywała się długo na strychu ze swoją koleżanką, nie wiedziała, że matka przeżyła i przebywała cały czas w swojej kryjówce w stodole tuż obok. Postanowiła jednak opuścić poddasze i udać się ze swoją nieco starszą koleżanką do jej rodzinnego domu. Okazało się, że przeżył tam tylko jej brat i ciotka, która skryła się w dole od kartofli. W czwórkę postanowili dotrzeć do Włodzimierza. Szli pieszo polami, łąkami, lasami, uważając, aby nikt ich nie zauważył. W końcu dotarli do celu. Trud podróży wynagrodziła Leosi niespodziewana wiadomość o ocalonych rodzicach.

Rodzina Buczkowskich postanowiła wrócić do Kiełczewic na Lubelszczyznę, gdzie mieszkała babcia Leokadii od strony matki. Niestety, nie było to takie proste. Lubelszczyzna znajdowała się już w granicach Generalnego Gubernatorstwa, a oba terytoria dzieliła rzeka Bug. Postanowili jednak zaryzykować. Opłacili nielegalny przerzut, przepłynęli tratwą Bug i dotarli w końcu do Kiełczewic. Zamieszkali w pobliskiej Borkowiźnie, dzieląc przez jakiś czas mieszkanie z rodziną Kassaków. Razem mieszkali też kilka dni wspólnie w Rąbczynie, po tym jak okazało się, że po przebyciu setek kilometrów gospodarstwo w okolicach Wągrowca, które mieli zasiedlić, było już zamieszkałe. Ostatecznie, po opłaceniu odstępnego, osiedli na poniemieckim gospodarstwie w Kobylcu. Tam Leokadia wychowała siedmioro swoich dzieci, trzech synów i cztery córki. [...].”

Patrzyłam na płomień tej świecy, a ból rodzierał me serce

Moje świadectwo zbliża się powoli do końca, starałam się jak najlepiej skreślić obraz tamtych dni, tamtych wołyńskich przeżyć, choć nie było to dla mnie łatwe. Jest to zatem opis przeżyć, niejako życiorys w wielkim skrócie. Szkoda tylko, że tyle lat upłynęło i coraz mniej, już wśród nas świadków z tamtych dni. Ludzie starsi więcej pamiętali, ale niestety czas ucieka, wieczność czeka i wielu odeszło już na tamtą stronę rzeki życia.

W 1987 r. wraz z moją koleżanką Ireną Bujan z d. Turzyńska, postanowiłyśmy wybrać się na Wołyń. Irena również pochodziła z Kresów z Wołynia, mieszkali całkiem niedaleko od nas. Ponieważ miała też siostrę Danutę w Mińsku na Białorusi, prosiłyśmy ją, a ona wyrobiła nam zaproszenia, bo były na tamten czas potrzebne. Na te właśnie zaproszenia, my pojechałyśmy do Mińska, a potem syn Danuty zawiózł nas na Wołyń. Pojechałyśmy do Kohylna, ponieważ bardzo chciałam zobaczyć, raz jeszcze naszą kolonię Teresin. Chciałam odnaleźć tam miejsce spoczynku moich ukochanych rodziców i rodzeństwa. W Kohylnie udało mi się odnaleźć, stareńką już Polkę o imieniu Bronisława, byłam u niej w domu. Zanim doszło do rzezi, także mieszkała na naszym Teresinie. Potem wyszła za mąż za Ukraińca i tak już została na sowieckiej Ukrainie. Bronia opowiadała mi, że ją też chcieli zabić bandyci, została uderzona młotkiem w głowę i upadła na płot. Boża Opatrzność sprawiła jednak, że uderzenie to nie okazało się śmiertelne i tak przeżyła banderowską rzeź w roku 1943. Opowiadała mi żywo, że znała moich rodziców i Topolanków dobrze pamiętała. Wspominała nawet, jak to Blejczak Leon ożenił się z Kazimierą Topolanek, a to był jej brat przybrany.

Byłam z Bronią w Teresinie, gdy tam przyjechałyśmy zobaczyłam duży las i nie było ani śladu po naszej kolonii. Miałam nadzieję, że może natrafię na ślady po naszym rodzinnym domu, ale tylko duże drzewa, tak że znaku nie ma, że tu była kiedyś piękna, duża polska kolonia, pachnąca kwiatami. Zrozumiałam nie bez bólu serca, że nie ma mowy, bym odnalazła choćby drogę wiodącą przez Teresin na Oseredek, czy z Teresina na Włodzimierz Wołyński. A w swoim czasie, była to droga dość szeroka. Zapaliłam zatem tam lampki, ot tak w krzakach, bo więcej zrobić się po prostu nie dało. Patrzyłam na płomień tej świecy, a ból rodzierał me serce, gdzieś tu pośród tych drzew i krzewów, pozostała najdroższa mi cząstka, a ja jestem tak blisko i nie mogę Ich znaleźć. Myślałam sobie: „Mój Boże tak wiele przeżyłam i to przeżyję, choć niełatwo mi stąd i dziś odchodzić, może nawet trudniej, niż za tym pierwszym, a może nawet i tym drugim razem.”

Bronia chętnie dzieliła się swoimi przeżyciami, a miała swój niemały Krzyż w życiu. Z mężem który już odszedł do domu Ojca, ma troje dorosłych dzieci, byłam u nich, ale to już zupełnie inne pokolenie. Rzeź na Teresinie i w całej okolicy, odcisnęła swoiste piętno na sercu Broni, pozostawiając z biegiem czasu i ślady na twarzy. A było tak, że ledwie odżyła nieco od banderowskiej dziczy, a już na przesłuchania wzywali ją ubeki. Chcieli wiedzieć, kto z miejscowych mordował Polaków, Żydów i sowieckich żołnierzy. I choć niektórych bandziorów rzeczywiście aresztowali, to ona jednak nie chciała mówić, bo się po prostu bała zemsty.

Chciała żyć, ale byli jednak tacy śmiałkowie, co mówili i niejednego bandziora powieźli na Sybir. Zresztą dużo bandziorów uciekło na zachód Polski, na Ziemie Odzyskane. Uciekł także z Tartaku Kohyleńskiego syn Grzybowskiego Mikołaj i mieszkał sobie spokojnie przez wiele lat w okolicach Jeleniej Góry. A nikt nie wiedział z naszych, że to podły zbrodniarz, którego ręce skalane są niewinną krwią mojej rodziny i nie tylko. Ten bandzior ośmielił się nawet odwiedzić, już po wojnie Jankę Topolanek i Bronka Topolanek, ale oni także nie wiedzieli, że Mikołaj wraz z własnym ojcem mordowali Polaków na Teresinie. Naturalnie on sam słowiem o tym nie wspomniał, może nawet chciał ustalić, czy ludzie coś się zwiedzieli na temat jego niechlubnej przeszłości. Dopiero gdy byłam u nich na urlopie, dopiero im powiedziałam, co jego własny ojciec mówił mi jeszcze we Włodzimierzu Wołyńskim. Mianowicie jak to z synem Mikołajem i innymi Ukraińcami, rąbali siekierami mieszkańców naszej kolonii, jak zabijali bez żadnej litości. Gdy im to wyjawiłam, byli zszkowani. Na koniec dodam jeszcze, że byłam także we Włodzimierzu Wołyńskim, ale tak dużo się tam zmieniło. [fragment wspomnień Wiktorii Baumgart z d. Sobolewska z kolonii Teresin na Wołyniu, wysłuchanych, spisanych i opracowanych przez S. T. Roch]