Ppłk. Władysław Czermiński ps. „Jastrząb” legendarny dowódca II/50 pp 27 Wołyńskiej DP AK [1]

Praca organiczna na Wołyniu 1933-43

Władysław Czermiński ur. się 15 sierpnia 1910 r. we wsi Jeżewo, gm. Zawidz, pow. Sierpc w województwie mazowieckim. Ochrzczony zapewne w miejscowym kościele św. Bartłomieja. Rodzina pochodziła z Wołynia, a konkretnie z Dubna nad Ikwą. Jak sam miał mawiać: "Tam leżą kości moich przodków". W rodzinie były podtrzymywane żywe tradycje patriotyczne. Jego dziadek był bowiem powstańcem styczniowym w 1863 roku.

Ukończył seminarium nauczycielskie w 1929 r. w Wymyślinie. W 1932 r. ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty w Krakowie. Był ambitny, kontynuował naukę jako student na Uniwersytecie Lwowskim. Warunki obiektywne zmusiły go do podjęcia pracy zawodowej. Pierwszą posadę jako pedagog otrzymał w okolicach Kostopola. Po roku został przeniesiony do Kowla do szkoły powszechnej im. Ignacego Mościckiego, w której prowadził lekcje wychowania fizycznego. Po niedługim czasie władze szkolne skierowały go na nową posadę nauczycielską w Mielnicy w pow. kowelskim. Wreszcie w 1936 r. zostaje mianowany kierownikiem szkoły powszechnej II stopnia w Podryżach (inna wersja mówi o szkole w Drozdniach) w pobliżu miasta Kowla. Powierzono mu także funkcję Prezesa Konferencji Rejonowych w gm. Lubitów. Na tym stanowisku zastał go wybuch wojny 1939 roku. [1]

Pierwsze ataki rezunów i Związek Obrońców Wołynia (ZOW)

Jako nauczyciel był zwolniony od nakazu mobilizacyjnego, przebywał więc w swej miejscowości. W dniu 15 września do dworu w sąsiednim Zastawiu, własności p. Laudańskich, schronił się gen. Mariusz Zaruski, głośny swego czasu taternik, żeglarz, literat, twórca GOPR-u, zasłużony na wielu polach działacz społeczny. Wraz z nim przybyło do Zastawia kilku wyższych oficerów. Śledzący ich ukraińscy komuniści postanowili napaść na dwór i wymordować zarówno przybyszów, jak i właścicielkę majątku wraz z rodziną.

Ostrzeżony przez zaprzyjaźnionych Ukrańców Władysław Czermiński, wykorzystując ich pomoc wyprowadził znanymi sobie ścieżkami generała wraz z towarzyszącymi mu osobami oraz panią Laudańską najpierw do Woronny, wsi położonej niedaleko Lubitowa, następnie bocznymi drożynami przedostali się sprawnie do Kowla. Tam w kilka dni po wkroczeniu wojsk sowieckich do miasta, został powołany konspiracyjny Związek Obrońców Wołynia (ZOW), na którego czele stanął gen. Mariusz Zaruski, zaś jego zastępcą został właśnie por. Władysław Czermiński. Przystąpiono natychmiast do organizowania tajnych komórek Związku. Po pewnym czasie gen. Zaruski wyjechał do Lwowa, gdzie przez zimę 1940 r. ukrywał się w Ogrodzie Botanicznym do chwili aresztowania przez NKWD i deportacji do Rosji. Sędziwy gen. Mariusz Zaruski został wkrótce po aresztowaniu zamordowany w więzieniu sowieckim. [2]

Karp Klimuk ratuje życie Władysława Czermińskiego

Władysław Czermiński w początkach rządów bolszewickich wybrał się do Drozdeń w celu zdobycia żywności, bowiem w Kowlu nagle wszystkiego zaczęło brakować. Sklepy, dotąd bardzo zasobne, opustoszały. Odczuli to zwłaszcza ci, którzy nie mieli żadnych zasobów, własnego domu, czy pracy. Bez trudu kupił u dobrych znajomych potrzebne środki spożywcze i zadowolony wracał do miasta. Po drodze dołączyła do niego grupa miejscowych Ukraińców, którzy z kolei podążali do Kowla po tytoń i papierosy, gdyż i te wyroby znikły niespodziewanie z półek sklepowych. W pewnym momencie zastąpił im drogę oddział czerwonoarmistów. Nastąpiło legitymowanie. Nie spodobał im się dokument Polaka. Polecili mu iść z sobą. Nieoczekiwanie za kierownikiem szkoły wstawił się Ukrainiec z Drozdeń, nazwiskiem Karp Klimuk. Zapytał wprost żołnierzy, co chcą z Polakiem uczynić i usłyszanał krótką odpowiedź: „Ubijom". Zapewnił natychmiast Sowietów, że ów Polak jest mu dobrze znany, że nikomu nie zrobił żadnej krzywdy i że nie widzi powodów do Jego zatrzymania. A mówił to odważnie, stanowczo. Poskutkowało. Przyszły por. „Jastrząb" często o tym fakcie potem przy różnych okazjach wspominał, a swego wybawcę zachował do wdzięcznej pamięci. [3]

Agent NKWD Bolesław Zymon masakruje konspirację wołyńską

Póki co pracami konspiracyjnymi w Kowlu kierował por. Władysław Czermiński. Trwało to do momentu gdy NKWD przy pomocy miejscowych agentów Ukraińców i Żydów, wpadła nieoczekiwanie na trop organizacji. Nastąpiły gwałtowne aresztowania i zsyłki na Sybir. Pracę trzeba było zawiesić na czas nieokreślony. To wymaga pewnego głębszego wyjaśnienia, otóż pomimo ciężkiej dla wszystkich klęski wrześniowej 1939 r., już na początku okupacji sowieckiej powstają na Wołyniu pierwsze grupy konspiracyjne, a Związek Obrońców Wołynia (ZOW) była jedną z nich. W początkowym okresie głównym ich zadaniem było udzielanie pomocy osobom zagrożonym aresztowaniem przez NKWD i obejmowało przede wszystkim oficerów i uciekinierów z Polski centralnej, którzy w wyniku zawieruchy wojennej znaleźli się na terenie Wołynia.

Późną jesienią 1939 r. na Wołyń przybyli z Warszawy i Lwowa przedstawiciele organizacji konspiracyjnej Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Utworzono pierwsze zalążki tej organizacji w Łucku, Równem, Zdołbunowie, Włodzimierzu Wołyńskim, Krzemieńcu i w Dubnie. Pod koniec 1939 r. na Wołyń przybył płk Tadeusz Majewski ps. "Szmigiel", "Maj", mianowany przez gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza (od 27 września 1939 na czele Służby Zwycięstwu Polski, SZP), komendantem Okręgu Wołyń, i nastąpiło podporządkowanie utworzonych grup konspiracyjnych dowództwu SZP, a od 13 listopada 1939 do 14 lutego 1942 Związkowi Walki Zbrojnej (ZWZ). W Równem, Zdołbunowie, Łucku i Włodzimierzu Wołyńskim zorganizowano komendy powiatowe, a siedzibą komendy Okręgu było Równe. Komendant Okręgu utrzymywał łączność kurierską z KG ZWZ w Warszawie i Komendą Obszaru nr 3 we Lwowie, przy czym istniała także łączność z miastami powiatowymi.

Niestety w marcu 1940 r. miały miejsce pierwsze aresztowania członków organizacji, a w poł. 1940 r. w wyniku denuncjacji Bolesława Zymona ps."Bolek" i "Waldy Wołyński", agenta NKWD, nastąpiły masowe aresztowania, które objęły ok. 2 tysiące osób. Wielu b. cennych i potrzebnych w przyszłości ludzi straciło życie. Płk. Tadeusz Majewski został aresztowany w maju lub lipcu 1940 r. w Równem. Od tego czasu działalność konspiracyjna na Wołyniu została całkowicie sparaliżowana. Organizacja Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) przestała tu praktycznie istnieć i do końca okupacji sowieckiej nie zdołano już jej odbudować. [4]

Budy Ossowskie czyli cały Wołyń w małej soczewce

W sierpniu 1942 r. KG Armii Krajowej (AK) wydzieliła Okręg Wołyński z Obszaru nr 3 i podporządkowała go bezpośrednio KG. Komendantem Okręgu AK Wołyń mianowany został we wrześniu 1942 r. płk Kazimierz Bąbiński ps. "Luboń". 21 listopada 1942 r. na Wołyń przybył także Kazimierz Banach ps. "Jan Linowski" i objął funkcję Okręgowego Delegata Rządu. Zastępcą Kazimierza Banacha został Julian Kozłowski ps. "Cichy".

Od początku sprawowania funkcji komendanta Okręgu AK przez płk. Kazimierza Bąbińskiego i funkcji Okręgowego Delegata Rządu przez Kazimierza Banacha, między nimi wystąpiły spory kompetencyjne i ambicjonalne. Delegat Rządu uważał, że w zaistniałej sytuacji wszystkie siły należy włączyć do samoobrony. Kolidowało to z przygotowaniami oddziałów zbrojnych AK na okres działań zaczepnych przeciwko Niemcom, za które odpowiedzialny był komendant Okręgu płk Kazimierz Bąbiński. [5]

Przez cały okres okupacji niemieckiej Władysław Czermiński aktywnie angażował się w prace konspiracyjne, a to w Kowlu, trochę w Maniewiczach, pod koniec zaś w dużej wsi polskiej w Budach Ossowskich na Ziemi Swojczowskiej, gdzie pomieszkiwał w domu polskiej rodziny Lemińskich. Wspomina Henryk Kata z kolonii Kowalówka, sołectwo Budy Ossowskie, gm. Turzysk, pow. Kowel: „[...] Nacjonaliści ukraińscy poszlii na całkowitą współpracę z Niemcami. W praktyce wszelkie urzędy administracyjne, łącznie z policją przejeli Ukraińcy. Po temu i różnego rodzaju donosicielstwo do władż niemieckich było skwapliwie przez Ukraińców praktykowane i wykonywane. Co więcej, większość kontyngentów w tym płodów rolnych, jak też wskazywanie osób na przymusowe roboty do III Rzeszy Niemieckiej podlegała właśnie lokalnej administracji, a tę przejęli Ukraińcy z OUN. Tymczasem młodzież polska poprzez różnego rodzaju układy, znajomości, często fikcyjne zaświadczenia pracy, jak tylko mogła unikała wywózek do niewolniczej pracy w Niemczech.

W tym czasie polscy nauczyciele organizowali komplety tajnego nauczania z zakresu szkoły średniej. My młodzi potrzebowaliśmy nauki i wiedzy, a z kolei nasi nauczyciele musieli żyć między nami, żeby przetrwać okrutny czas wojny. Kierownik szkoły w Ossie, w której ukończyłem 5-tą i 6-tą klasę Stanisław Gąsior z zawodu nauczyciel, oficer rezerwy, został w styczniu 1940 r. aresztowany przez NKWD w mieście Włodzimierz Wołyński. Spędził w więzieniu pół roku, podczas śledźtwa nieczego mu jednak nie udowodniono i został zwolniony do domu. Na miejscu dowiaduje się niestety, iż żona i 6-letni syn Waldemar już trzy miesiące, jak zostali wywiezieni na mroźną Syberię. W tej sytuacji decyduje się póki co zamieszkać na kolonii Kowalówka. Naturalnie jest załamany zaistaniałą sytuacją, pomimo to prowadzi zarazem komplety tajnego nauczania dla polskiej młodzieży.

Do grona nauczycielskiego tajnych kompletów należą wówczas także: por. Władysław Czemiński zameldowany w Budach Ossowskich, Adam Kamiński zamieszkały z żoną i 6-letnią córką Stasią w kolonii Ossa, u mojej rodzonej siostry Bronisławy i Bogusława Zapotockich oraz dwaj nauczyciele ze Swojczowa, w tym Olejniczak i Stanisławski z mojej 7-ej klasy. Pragnę zaznaczyć, że poprzez wspomnianych nauczycieli i wychowawców szkolnych, otrzymaliśmy zaświadczenia o pracy w różnych firmach i zakładach pracujących na usługach dla III Rzeszy. Jednym z takich lokalnych przedsiębiorstw, gdzie kilku z nas młodych zatrudniono było Nadleśnictwo wielkich kompleksów lasów pażstwowych z Nadleśniczym inżynierem Jerzym Neumanem (porucznikiem rezerwy). My młodzi, zniewoleni przez bolszewików i nazistów nazbyt szybko zmuszeni byliśmy dojrzewać, wchodząc w życie dorosłych z jego konsekwencjami i troskami, co przyniesie każdy następny dzień.

Na przełomie roku 1942-43 z terenów od nas położonych na wschód, to jest z okolic Sarny, Kostopol, Janowa Dolina zaczęły docierać do nas straszne wiadomości o mordowaniu ludności polskiej przez bandy ukraińskich nacjonalistów spod znaku OUN-UPA. Szczegułów, jak i przyczyn tych krwawych wydarzeń nie znaliśmy. Na tajnych spotkaniach (należymy już do Związku Walki Zbrojnej ZWZ) zaniepokojeni przedstawiamy te złe wiadomości. Nasi przełożeni z organizacji nie mogli udzielić nam na te i podobne pytania jednoznacznej odpowiedzi. Oświadczano zazwyczaj, że są prowadzone rozmowy z Ukraińcami, przedstawicieli naszych organizacji, wyznaczonych przez Delegata Rządu na Okręg Wołyń Kazimierza Banacha ps. Jan Linowski. Temat rozmów naszej delegacji to wspólna walka w koalicji antyhitlerowskiej przeciw nazistowskim Niemcom. [...]”. [6]

Mordercze gniazdo rezunów we wsi Wołczak i w Lesie Świnarzyńskim

W nocy z 19 na 20 marca 1943 r. policja ukraińska w służbie niemieckiej masowo porzucała posterunki i z bronią, amunicją oraz z innym skradzionym sprzętem, przechodziła do lasu, zasilając szeregi banderowców z OUN-UPA. Jest to absolutnie moment zwrotny w historii Zachodniego Wołynia, gdyż z tą chwilą dopiero zaczynją się mordercze napady na ludność polską. I tu potrzebne jest znowu pewne pogłębienie tematu. Otóż mordy pojedyńczych Polaków i rodzin polskich miały miejsce już od początku 1942 r. prawie we wszystkich powiatach Wołynia, co wskazuje na zorganizowaną akcję. Zabójcami byli ukraińscy policjanci i Ukraińcy cywile związani z którymś z nacjonalistycznych ugrupowań, czy też podjudzeni przez nacjonalistów. Mordy zbiorowe ludności polskiej zapoczątkowały w lutym 1943 r. nacjonalistyczne ugrupowania Maksyma Borowcia ps. „Taras Bulba”, czyli tzw. bulbowcy, którzy operowali w pow. sarneńskim, kostopolskim oraz w płn. części rówieńskiego. Niezależnie od bulbowców do akcji likwidacji Polaków przystąpił odłam nacjonalistów Stepana Bandery, czyli tzw. banderowcy, a także odłam Andrija Melnyka tzw. melnykowcy. Stopniowo banderowcy podporządkowali sobie podstępem i terrorem bojówki pozostałych ugrupowań nacjonalistycznych i przejęli od bulbowców nazwę Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). [7]

I kiedy na wschodzie de facto płąnął już cały Wołyń to w zachodnich powiatach: włodzimierskim, kowelskim, chorochowskim i lubomelskim było jeszcze w miarę spokojnie, choć sztorm ludobójstwa zbliżał się już nieuchronnie. Wiedział o tym każdy kto był spełna rozumu i kto nie ufał Ukraińcom. Wspomina ponownie Henryk Kata z kolonii Kowalówka: „[...] Koło a raczej walec historii zaczyna toczyć się coraz to szybciej miażdżąc wszystko na swojej drodze zostawiając tylko śmierć i powszechne spustoszenie. Z początkiem 1943 r. ukraińska organizacja OUN-UPA we wsi Wołczak zaczęła organizować sztab banderowskiego kurenia (batalion), którego dowódcą został Porfyrij Antoniuk ps. „Sosenko”. Wioska ta od wschodu była wciśnięta w Lasy Świnarzyńsko-Osiekrowskie, a od północy oddzielona szerokim pasem łąk, zarośli i trzęsawisk bagiennych od polskiej wsi Budy Ossowskie. Od południa i południowego zachodu sąsiadowała z polską wsią Dominopol, przedzielona kilkuset-metrowym pasem brodów bagiennych, rozlanych leniwie płynącą wodą, jakby prastarym korytem rzeki Turii, płynącej tuż obok przez Dominopol.

We wsi Wołczak były tylko dwie polskie rodziny Buczkowie i Mikulscy. Franciszek Mikulski był moim kolegą z jednej ławy w klasie 7-ej w Swojczowie, reszta mieszkańców wsi Wołczak to Ukraińcy. Zatem ta wieś znakomicie nadawała się na gniazdo zbójeckie, otoczona ze wszystkich stron naturalnymi przeszkodami, trudnymi do przejścia, zwłaszcza dla nieznających tego terenu. I z tego to Wołczaka bojówki banderowskie OUN-UPA robiły wypady konnymi wozami do okolicznych miejscowości polskich, uprowadzając ze sobą upatrzone ofiary do osławionej ‘kaźni’ w Wołczaku, która mieściła się w stodole pod lasem. Po odpowiedniej porcji wymuszanych perfidnymi torturami przesłuchań, ofiara z wizyty w stodole pod lasem nigdy już nie wracała do rodzinnego domu, wszelki ślad tam się urywał. Tak nie powrócił postrzelony w nogę i uprowadzony w Wielki Piątek 1943 r. Stanisław Uleryk z Bud Ossowskich. Wraz z rodzicami prowadził on gospodarstwo rolne. Miał odbytą wcześniej służbę wojskową, a także ukończył szkołę podoficerską, do domu powrócił już w stopniu plutonowego rezerwy. Był więc dla banderowców potencjalnie dość niebezpieczny dlatego postanowiono się go pozbyć w pierwszej kolejności.

W ten czy podobny sposób nie było tygodnia, a nawet już i dnia, żeby nie dochodziły do nas tragiczne wieści o kolejnych uprowadzeniach i skrytpbójczych mordach. Banderowcy byli zarazem szalenie przebiegli i rozsiewali po całej okolicy, iż ujęci Polacy to szpiedzy, niebezpieczne, wrogie jednostki i tym podobne insynuacje plotki, pomówienia i brzemienne w skutkach oskarżenia. [...]” [8]

Banda OUN-UPA z Wołczaka w taki sam sposób usiłowała pochywcić i zamordować na wiosnę 1943 r. i por. Władysława Czermińskiego. Na szczęście to się jej nie udało i przyszły legendarny dowódca „Jastrząb”, dość przytomnie uciekł do miasta Kowla, Tymczasem wtajemniczeni w konspirację ludzie, tym b. zwielokrotnili w Budach Ossowskich i w całej okolicy czujność i mieli się odtąd jeszcze więcej na baczności.

Marzenia pękły jak mydlana bańka a z mgły dohoworów wyłoniła się Krwawa Niedziela

Zbrodnia w Parośli I, gm. Antonówka, pow. sarneński, była pierwszym masowym mordem OUN-UPA i słusznie uważana jest za początek Rzezi Wołyńskiej. Masakry niewinnej ludności polskiej dokonała sotnia pod dowództwem Hryhorija Perehijniaka ps. "Dowbeszki-Korobki" (wg Prof. Władysława Filara dowodzić miał Korziuk Fedir ps. Kora) w dniu 9 lutego 1943 r. Liczba ofiar szacowana jest w granicach od 149 do 173 zamordowanych Polaków. [9] A to był tylko początek ludobójstwa na niespotykaną skalę, nawet jak na dzikie pola. Już w marcu 1943 r. największe nasilenie napadów dotyczyło pow. kostopolskiego, gdzie w tym czasie zginęło najwięcej Polaków. Napady na całe osiedla polskie zaczęły się także w pow. łuckim, szczególnie w gm. Silno. W kwietniu w powiatach kostopolskim i sarneńskim mordy na Polakach dokonywane były nadal. Przy czym zwraca uwagę ogromny wzrost napadów rezunów i ofiar ludobójstwa w pow. krzemienieckim. W maju nasilenie napadów dotyczy powiatów dubieńskiego, sarneńskiego i zdołbunowskiego, przy czym nadal okrutnie mordowano na masową skalę w pozostałych powiatach: kostopolskim, krzemienieckim, łuskim i rówieńskim. [10]

Niestety nawet tak dramatyczne meldunki sytuacyjne z terenu, wieści i relacje ocalonych z ludobójczych rzezi banderowskich, nie przemawiały póki co do rozsądku polskich władz emigracyjnych, jak i nawet tych decydentów na miejscu, tych władz konspiracyjnych na Wołyniu. Wciąż poważnie łudzono się, co do szans na porozumienie z OUN-UPA, co do wspólnego frontu i walki przeciwko Niemcom. Naturalnie szykująca się do totalnej i ostatecznej rozprawy OUN-UPA, nadzieje te skwapliwie podtrzymywała i sprytnie grała na czas. Niestety marzenia polskiego Podziemia były coraz bardziej nierealne, nawet kompletnie oderwane od krwawej rzeczywistości. Nie tylko raziły ludzi rosądnych ale w końcu musiały się skończyć wielką porażką i piekielną tragedią tysięcy bezbronnych, kompletnie zaskoczonych wołyńskich rodzin.

Symbolicznym pozostaje fakt iż Delegat Rządu Kazimierz Banach ps. „Jan Linowski” choć 30 kwietnia 1943 r. wydaje odezwę "Do społeczeństwa wołyńskiego", w której nawołuje ludność polską do liczenia tylko na własne siły i skupienia się w szeregach samoobrony, pytanie do jak wielu ludzi ta odezwa w ogóle dotarła. To zarazem w rozwiązywaniu złożonych problemów narodowościowych na Wołyniu, wciąż opierał się na koncepcji byłego wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego, uwzględniającej współdziałanie polsko-ukraińskie. Po temu nadal zamierzał nawiązać współpracę z polonofilskim nurtem wśród Ukraińców – Wołyńskim Komitetem Ukraińskim. Nie rezygnując tym samym z nierealnego już porozumienia ze stroną ukraińską, [11]

W takie porozumienie z banderowcami od początku niespecjalnie wierzył por. Władysław Czermiński, był w terenie, był na miejscu i widział oraz słyszał wyraźnie, jak się sprawy realnie mają. Widział potrzebę sprawnej i szybkiej akcji organizowania się bezbronnych osiedli polskich, które jak wyspy trwały póki co na ukraińskim, coraz to b. wzburzonym morzu. Próbował przy pomocy swoich ludzi organizować taką samoobronę właśnie we wsi Budy Ossowskie ale bez rezultatu. Mieszakńcy wsi nie chcieli samoobrony ponieważ byli przekonani, że taka akcja militarna Polaków jeszcze b. rozdrażni bnaderowców z Wołczaka i sprowokuje ich do ataku. W rezulatacie, mimo istenia dużego potencjału ludzkiego wieś była zupełnie bezbronna i nie przygotowana na jakiekolwiek akty terroru.

Tymczaysem rezuni z Wołczaka skwapliwie wykorzysywtali bierność i lęki strony polskiej. 25 kwietnia 1943 r. w pierwszy dzień Świąt Wielkiej Nocy otoczyli dom Stanisława Uleryka, lat 45, byłego komendanta Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Uciekającego ranili kulą z karabinu, pochwycili i zabrali ze sobą do sztabu OUN-UPA w Wołczaku, gdzie go skrytobójczo po torturach zamęczyli. W maju zamordowali także nauczyciela miejscowej szkoły, który nazywał się Smoczyński. [12]

Takie napady i akty terroru w całej okolicy były już na porządku dziennym. Wspomina Henryk Kata z kolonii Kowalówka: „[...] W kolonii Ossa pod osłoną nocy bojówka banderowców z Wołczaka otoczyła dom Bogusława Zapotockiego. Na szczęście on sam widząc i słysząc jaką politykę prowadzą nacjonaliści ukraińscy od pewnego czasu nie nocował w domu. Z ukrycia obserwował teraz bacznie swoich niedoszłych oprawców dla których był niebezpieczny bowiem był komendantem straży pożarnej w Ossie i jeszcze przed wojną miał pozwolenie na posiadanie broni krótkiej oraz strzelby myśliwskiej.

Bogusław Zapotocki był z pochodzenia Czechem, ożenił się z moją starszą siostrą Bronisławą. W zaistaniałej sytuacji pezyszedł do nas na kolonię Kowalówka i po krótkiej naradzie z nami (czwórka braci rodzonych), jeszcze tej nocy odprowadziłem go do miasta Włodzimierza Wołyńskiego. Sam powróciłem znanymi sobie bocznymi drogami, omijałem ukraińskie wioski w obawie przed atakiem ze strony bojówek ukraińskich, czy ich „samosądem”. Przed rezunami wszyscy właściwie mieliśmy się już b. na baczności dniem i nocą.

Nam młodym chłopcom trudno było pogodzić się z tym że Ukraińcy mają już uzbrojone swoje ‘widdiły’. A tymczasem my mimo iż należeliśmy już do ZWZ-AK nie mogliśmy wystawić zbrojnych oddziałów i ukrucić samowolę buszujących w terenie bezkarnie band. Na tajnych spotkaniach problen ten ciągle był kwitowany przez nasze dowództwo, że jeszcze nie czas, że toczą się rozmowy ze stroną ukraińską itp, itd. A prawda byla taka iż bojówki OUN-UPA z Wołczaka nieniepokojone przez nikogo penetrowały coraz częściej miejscowości zamieszkałe przez ludność polską. Co więcej, rozsiewały pogłoski że w Dominopolu jest tworzona polska partyzantka, że będziemy wspólnie walczyć z wrogiem, a ci którzy zostali przez nich schwytani to byli po prostu zdrajcy i szpiedzy. Takie wierutne obelgi i zmyślone plotki bezszczelnie rozpowszechniali do okoła i nic sobie z tego nie robili. Niestety co szcególnie bolesne, wszystkie te wyrafinowane kłamstwa padały na podatny grunt wśród wielu Polaków.

Społeczność polska zamieszkała na Wołyniu, zwłaszcza ludzie starsi od pokoleń żyjący w pokoju ze społecznością ukraińską, nie dopuszczali do siebie żadnych złych myśli i przeczuwań. Oni którzy niemal od zawsze w potrzebie nawzajem sobie pomagali, zapraszali się na wspólne świętowanie, często skoligaceni poprzez mieszane małżeństwa nie potrafili teraz nagle zacząć żyć inaczej. Tym spokojnym, prostym, uczciwym ludziom przez myśl nawet nie mogło przemknąć, że ich starzy sąsiedzi, także b. spokojni, b. zaufani, prości gospodarze i ich rodziny naraz mogliby stać się dla nich ‘wilkami’, najgorszymi wrogami. To było nie do pojęcia, to było dla mieszakńców Bud Ossowskich po prostu niemożliwe i to się stać nie mogło. Z kolei ze strony polskich organizacji podziemnych brak było lepszego rozeznania dokąd mogą posunąć się ukraińscy nacjonaliści z ich doktryną politycznną wg. myśli i teorii Dmytro Doncowa. Jeśli się doda do tego długą i b. owocną współpracę OUN z hitlerowskimi Niemcami, choćby w masowej likwidacji Żydów to zdrowo-rozsądkowe rozumowanie nakazywało nie wierzyć rozsiewanym przez bojówki banderowskie plotkom, czy to o winie uprowadzanych i mordowanych Polaków, czy o szansach jakiejkolwiek współpracy z rezunami.”. [13]

Orły i orlęta rzucone wilkom na pożarcie

Taka polityka polskiego Podziemia niestety musiała skończyć się tragicznie, jednakowoż nikt nawet nie przypuszczał, iż to będzie totalne, okrutne ludobójstwo. Pierwszymi i niejako symbolicznymi ofiarami Krwawej Niedzieli 11 lipca 1943 r. byli dwaj polscy oficerowie por. Zygmunt Rumel ps. „Krzysztof Poręba”, ppor. Krzysztof Markiewicz ps. „Czart” oraz ich woźnica Witold Dobrowolski, był chłopem z kolonii Kowalówka. Stanowili oni delegację polską wysłaną oficjalnie przez Delegata Rządu RP Kazimierza Banacha ps. „Jan Linowski” na rozmowy (wcześniej uzgodnione) do sztabu OUN-UPA we wsi Kustycze k. Turzyska, pow. Kowel. I pomimo iż pojechali tam w duchu dobrej woli bez zbrojnej obstawy, zostali bestialsko zamordowani w sobotę 10 lipca. A tylko kilkanaście godzin później, całe piekło zwaliło się już na uśpione, niczego nie spodziewające się wsie i kolonie Zachodniego Wołynia. To była prawdziwa Rzeź Wołyńska!

Tylko w pierwsze dwa dni 11 i 12 lipca „oczyszczuwolnoja akcija wid rasowych worohiw” objęła 125 wsi i kolonii polskich w trzech powiatach: horochowskim, włodimierskim i kowelskim. Niewinni ludzie byli masakrowani siekierami i innymi narzędziami zbrodni przez bojówki OUN-UPA oraz przez tłumnie wspierającą ich miejscową ludność (tłuszcz ukraińską). W okrutnych rzeziach zginęły setki rodzin, tysiące ludzi. W następnych dniach na terenie objętym akcją były wyłapywane i mordowane niedobitki. 13 lipca mordowano w kolejnych 10 polskich miejscowościach tego rejonu, gdzie wcześniej rezuni nie zdążyli jeszcze dotrzeć. Z kolei 14 i 15 lipca zaatakowano 14 miejscowości w powiatach: horochowskim, włodzimierskim i krzemienieckim. Natomiat 15 i 16 lipca łupem banderowców padło aż 31 polskich wsi i kolonii na wspominanym terenie i w pow. łuckim. W dniach 16-18 lipca OUN-UPA wymordowała aż 37 polskich wsi i kolonii wokół ośrodka samoobrony Huta Stepańska, pow. Kostopol. I tak można by jeszcze pisać dość długo i gęsto przez kolejne dni, wymieniać miejsca, podawać daty. [14]

Na Ziemi Swojczowskiej w nocy z 10 na 11 lipca wymordowano całą wieś Dominopol, zginęły setki ludzi, wyratowało się tylko kilka osób. Wspomina pan Henryk Kata z kolonii Kowalówka: „[...] Po krótkich relacjach i szokujących wiadomościach, w atmosferze podenerwowania i niepokoju bracia Władysław i Antoni jeszcze tego dnia udali się do Bud Ossowskich, w celu zorganizowania samoobrony, zanim nasze miejscowości nie zostały bezpośrednio zaatakowane przez rezunów UPA. Próbowali namawiać ludzi do obrony, ale nawet te straszne wiadomości nie przekonały mieszkańców Bud o takiej potrzebie. Zaskakująca była bierność ludzi nieuświadomionych, nie rozumiejących potrzeby organizowania się w samoobronę przed niechybną śmiercią.

Moi braciszkowie Władek i Antoś późną nocą wrócili do domu. Nikt tej nocy nie usnął, widmo grozy zaglądało ze wszystkich stron. Jeszcze po rozmowach z sąsiadami, nie widząc zapału do obrony, bracia Władysław i Julian, jeden z dwójką, drugi z trójką dzieci, żonami i naszą mamą wczesnym rankiem 12 lipca polnymi i leśnymi drogami przez Wierzbiczno, Osiecznik, poprzez Piórkowicze, Janówkę i Radomle, uciekli do Kowla. [...]

Ja z bratem Antkiem pozostaliśmy; to też uzgodniliśmy wspólnie, że do Kowla przyjedziemy za kilka dni. [...] Wiedzieliśmy, że w zaistniałej sytuacji nasze miejscowości ulegną zagładzie, jak wiele innych, które już to co najgorsze spotkało. Nie wiedzieliśmy tylko kiedy to nastąpi. Bierna postawa naszej społeczności w kwestii obrony skłoniła nas do opuszczenia wszystkiego, co posiadaliśmy. Nie chcieliśmy czekać świadomie na rezunów z UPA.”. [15] Czterej mężni i roztropni bracia Kata: Władysław, Julian, Antoni oraz najmłodszy Henryk podzielili zatem los nierozumiango miesiące wcześniej por. Władysława Czermińskiego, musieli potajmnie póki co uciekać do miasta, uniknęli natomiat strasznych tortur i skrytobójczych mordów, które przypadły w losie ich kolegom, sąsiadom i znajomym. CDN

Przypisy:

[1] ]]>http://27wdpak.btx.pl/index.php/publikacje/604-zolnierz-niezlomny-plk-wl...]]>

[2] Tamże.

[3] ]]>https://btx.home.pl/forumpokolenia/viewtopic.php?p=1135]]>

[4] ]]>https://alt.pl.ukraina.narkive.com/I3FkqRxF/w-filar-wo-y-w-latach-1939-1944]]>

[5] Tamże

[6] Wspomnienia Henryka Kata z kolonii Kowalówka na Ziemi Swojczowskiej 1939-44, Glasgow 2021, s. 6-7

[7] Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, Tom II, s. 1039-1046.

[8] Wspomnienia Henryka Kata z kolonii Kowalówka na Ziemi Swojczowskiej 1939-44, Glasgow 2021, s. 7-8

[9] ]]>https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbrodnia_w_Paro%C5%9Bli_I]]>

[10] Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, Tom II, s. 1046-1047. [11] ]]>https://alt.pl.ukraina.narkive.com/I3FkqRxF/w-filar-wo-y-w-latach-1939-1944]]>

[12] Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, Tom I, s. 378-379.

[13] Wspomnienia Henryka Kata z kolonii Kowalówka na Ziemi Swojczowskiej 1939-44, Glasgow 2021, s. 8

[14] Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, Warszawa 2000, Tom II, s. 1048.

[15] Henryk Kata, Wojenne Wichry, Otwock 2001, s.15