Krytyka zródła, czyli o tym, jak nie dać się nabrać na pierwsze wrażenie

   Niedawno opublikowano na NP. tzw. wywiad Hanny Krall z Bronisławem Geremkiem, pochodzący rzekomo z jakiegoś numeru „Polityki” z 1981 roku, który później podobno ocenzurowano. Przyznam, że z lenistwa – nie tylko zresztą – nie chciało mi się tego komentować, tym bardziej że był to czysty tekst, bez uwag osoby go publikującej.

   Dzisiaj @zetjot opublikował interesujący, lapidarny tekst pt. „Nauka historii, ale jaka”, wyrażając opinię, że ważniejsze od nauczania o procesie historycznym jest nauczanie o historycznych indywidualnościach. Opatrzyłem go krótkim komentarzem, stwierdzając, że moim zdaniem młodzież należałoby także uczyć podstaw krytyki źródłowej. Bowiem to właśnie z badania różnorakich źródeł historycznych bierze się wiedza o historii. O faktach i procesach  historycznych, oraz  o historycznych postaciach.

   Oto przykład, jak należy krytycznie traktować źródło historyczne. A pamiętajcie Państwo, że dzisiejsza gazeta jutro będzie źródłem historycznym. A skoro już o gazetach, to niechaj obiektem  naszych dociekań będzie fotografia.

   Ranek 31 stycznia 1968 roku, Sajgon, Wietnam Południowy. Trwa ofensywa Tet. Na ulicach stolicy kraju toczą się ciężkie walki z żołnierzami Vietcongu. Amerykański fotograf Eddi Adams (Associated Press) wraz z wietnamskim kamerzystą telewizji NBC pracuje na ogarniętym walkami terenie. Robi zdjęcie (a nawet film), które wkrótce obiegnie cały świat, stając się symbolem bestialstwa reżymu południowowietnamskiego  i politycznej ślepoty USA, które ten reżym wspierają. To historyczne zdjęcie stało się bardzo istotnym czynnikiem psychologicznym przegranej USA w wojnie wietnamskiej. Adams dostanie za nie Pulitzera.

   Pan z rewolwerem to szef policji reżymowej Nguyen Ngoc. Jego ofiara jest anonimowa. Skuty kajdankami Wietnamczyk, wygląda wręcz na podrostka. Bogu ducha winnego podrostka. Horror. Na filmie jeszcze gorzej, bo Ngoc strzela mu w głowę, a bezbronny więzień pada zabity.

   A teraz tzw. krytyka zewnętrzna źródła. Badamy, czy to nie fotomontaż. Nie. Badamy, czy zdjęcie zrobiono tam, gdzie określono w jego opisie. Badamy czy autor zdjęcia w ogóle istnieje, jest tym, za kogo się podaje, czy był tam, gdzie zrobiono zdjęcie, czy je zrobił? Etc. Bez żadnych wątpliwości. Czyli stuprocentowy autentyk. Czyli dowód okrutnej zbrodni. Tak...

   Ale tu zaczyna się krytyka wewnętrzna źródła. Czy to co widzimy na zdjęciu jest tym, co rzeczywiście się stało. Identyfikujemy kata. Identyfikujemy ofiarę. Etc. Wszystko się zgadza? Tak, ale zapytajmy o kontekst. Czy zbrodniczy czyn, który uwiecznił fotograf jest rzeczywiście okrucieństwem reżymowego siepacza?

   I w tym momencie nasza pierwotna interpretacja źródła historycznego wali się. No, może nie w gruzy, ale się sypie. Ngoc to Ngoc, szef reżymowej policji. Ale jego anonimowa, bezbronna ofiara to… niedawno schwytany kadrowy oficer sił specjalnych Vietcongu. Jak by tego było mało, ów oficer i jego ludzie wymordowali kilka godzin wcześniej z zimną krwią całą, autentycznie bezbronną rodzinę Ngoca. To trochę zmienia postać rzeczy…przynajmniej trochę.

   Ale opinia publiczna, która nie przeprowadziła krytyki źródła, już zdania nie zmieni. Niezależnie od późniejszych informacji o kontekście sytuacyjnym.  Zbrodniarz pozostanie okrutnym i bezwzględnym zbrodniarzem, a ofiara niewinną i bezbronną ofiarą.

   Adams – jak wspomniano – dostał za to zdjęcie nagrodę Pulitzera. Dostał też extra bonus. Wyrzuty sumienia, zapewne do końca życia, a zmarł w 2004 roku. Ale to nie jest  istotne.

   Morał jest taki, że to, co widzimy, słyszymy, i czytamy nie musi być tym, co się rzeczywiście zdarzyło. My już o tym wiemy. Bez wątpliwości. Po Smoleńsku, ale nie tylko po Smoleńsku. Ale musieliśmy sami nauczyć się krytyki i interpretacji źródeł. Dlatego sądzę, że krytyki i interpretacji źródeł należy uczyć nasze dzieci na lekcjach historii. I nie tylko na lekcjach historii.