"Powrót do Jedwabnego" i "Wesele" - jedna tragedia i dwie prawdy?

Jeszcze w latach osiemdziesiątych losy Żydów w czasie II wojny światowej w okupowanej Polsce były tematem dla mnie atrakcyjnym i byłem przekonany, że można i koniecznie trzeba powiedzieć na ten temat całą prawdę. Uczestniczenie w kilku konferencjach międzynarodowych na temat holokaustu wyleczyło mnie ze złudzeń i sprawiło, że tematykę tę porzuciłem, zebrane materiały oddałem chętnym ich posiadania i tylko jeszcze wybiórczo śledziłem debatę coraz bardziej schodzącą na … nie powiem tak, jak to Polacy zwykli mówić, choć trzeba by… a więc na manowce.

Ringelblumów, Datnerów dawno minęły. Dziś w Wikipedii pod hasłem „Zagłada Żydów” w przypisach takich nazwisk nie ma. A przecież w tamtych wczesnych pracach autorów żydowskich na temat holokaustu nie brak krytyki pod adresem Polaków. Bo w tamtym czasie okupacji zło było tak wśród nich jak i wśród Żydów. A jedną z przyczyn była obawa przed śmiercią. Oczywiście także szmalcownictwo po jednej i po drugiej stronie. Ale ci autorzy lat powojennych wiedzieli o czym pisali. Ci obecni, zwłaszcza pewni siebie młodsi często piszą jak ślepi o kolorach. Po prostu zawodzi wyobraźnia, albo jest mącona współczesnym przekazem o okupacji. Eldorado dla fabrykantów uszminkowanych legend.

Ostatnio śledzę pląsy wokół filmu Powrót do Jedwabnego Wojciecha Sumlińskiego. Już samo jego nazwisko, niezależnie od tego, co on pisze, czy w inny sposób publikuje, jak tym razem film dokumentalny, wzbudza u pewnych osób alergię trudną do opanowania. Film obejrzałem, a ponieważ przedtem przeczytałem w „Sieci” artykuł Jakuba Augustyna Maciejewskiego p. t. Kto chce wysadzić Jedwabne w powietrze, spodziewałem się jakiegoś horroru. Wróciłem więc do artykułu. Ale nic nowego tam nie znalazłem. Jak zawsze, kiedy ktoś się nie zgadza z jakąś wersją oficjalną jest po prostu zaszufladkowany jako zwolennik teorii spiskowej, względnie stawiający publicystykę ponad ustalenia naukowe. Niekiedy otrzymuje noty jeszcze surowsze. Tak autor recenzji odniósł się zwłaszcza do niektórych osób wypowiadających się w filmie, n. p. do pani Kurek i Wojciecha Sumlińskiego. W sumie recenzent ocenia film jako wodę na młyn takich „uczonych” jak pan Grabowski i pani Engelking. Mamy więc dość apodyktyczną ocenę filmu: „przeciw publicystycznym tezom Wojciecha Sumlińskiego i dr Ewy Kurek stają nauka i twarde fakty”. Ejże, panie recenzencie, czy przy takim skoku nie spada poprzeczka? Jakie są te twarde fakty? I co z tą nauką? Przecież wiadomo, że sprawa Jedwabnego była i jest pionkiem na szachownicy różnych graczy. Dla strony żydowskiej ważne jest napiętnowanie już nie tyle mieszkańców miasteczka, ale Polaków in gremio jako sprawców holokaustu, w najlepszym razie biernych gapiów, zadowolonych, że oto pozbywają się ludzi „innych” niż oni sami. A jeśli naród polski był sprawcą zagłady, to dlaczego rości sobie prawo do mienia pożydowskiego. Zatem, jak nie wiadomo o co chodzi, chodzi zawsze o pieniądze. Dla strony polskiej, a ściśle mówiąc dla „totalnej”, Jedwabne, to pozwalająca wywijać sobą maczuga, którą wali się w rząd. Niemcy uznają swóją winę za Jedwabne, ale cóż im szkodzi, kiedy sami Polacy biorą na swe barki kawałek ich winy. I co ważniejsze dla owych „Polaków”, jakoś się im to opłaca.

Szkoda, że sprawa Jedwabnego nie została uczciwe i do końca wyjaśniona. Nie jest tajemnicą, dlaczego? Po prostu zbyt dobra to maczuga, którą można uderzać stosownie do potrzeby. Tutaj obie strony, żydowska i polska działały ręka w rękę. Z pewnością były w Jedwabnem wtedy osoby, spełniające nakazy Niemców, ale chodziło głównie o pilnowanie zatrzymanych Żydów. To jednak nie równa się ich mordowaniu. Francuzi sami dostarczali Żydów do transportów. Niemcy ich masowo mordowali. Ale o tym mówi się coraz mniej, natomiast obecnie w świecie wielu wie, że to robili Polacy. Prawda, że dzięki propagandzie antypolskiej, ale nie brakuje obywateli polskich, którzy sekundują tej propagandzie. Mało jest ludzi, którzy zdają sobie sprawę, że temat Jedwabne wywołał niejaki Gross, którego książka Sąsiedzi podejmuje ważny problem, ale traktuje go z beztroską amatora, udającego historyka. Jego wersja właściwie trwa mimo usiłowań jej weryfikacji.

W wypowiedziach zamieszczonych w filmie Sumlińskiego jest troska o prawdę na temat Jedwabnego. Jest też postulat zbadania tej sprawy bez jakichkolwiek ograniczeń przez taką czy inną cenzurę. Ale czy to sprawia, że uczestnicy filmu zasługują na takie baty, jakie im aplikuje Jakub Augustyn Maciejewski? Po prostu trzeba film obejrzeć, zapominając o dotąd toczącej wokół niego dyskusji.

Swoją drogą harmider wokół filmu ma swoisty akompaniament. Akompaniatorem jest niejaki Jan Borowicz. Dobrze czuje się w środowisku „Gazety Wyborczej”, gdzie dał wywiad przeprowadzony przez Tomasza Żukowskiego. Borowicz jest „przerażony” faktem, że „we współczesnej Polsce można otwarcie mówić takie rzeczy”. A co ta Młodzież Wszechpolska takiego powiedziała w czasie happeningu przed ambasadą Izraela? Przyznaję, że rozsypywanie gruzu, co miało symbolizować zniszczenie Polski przez Niemców, nie można uznać za wyszukany sposób protestu, ale szokować nie powinno nikogo stwierdzenie, iż Polska została rzeczywiści w czasie okupacji zdewastowana i wykradziona, że wymordowano 6 milionow jej obywateli. Czemu więc i czym czuje się Borowicz zaszokowany? W dodatku mowa była o polskim faszyzmie, co z kolei winno zaszokować każdego zdrowo myślącego Polaka, z wyjątkiem ignorantów, którzy wiedzę o okupacji zaczerpnęli z filmu „Stawka większa niż życie”. Chociaż i to nie, bo film przedstawia Niemców jako skończonych kretynów, a komunistów jako jedynych, którzy z nimi walczyli. Takimi bzdurami usiłowała karmić PRL naród polski, ale sukces odnosiła wyłącznie w środowiskach, gdzie propaganda zrobiła wodę z mózgów. Niestety, coś z tego się uchowało do dnia dzisiejszego i stąd takie rewelacje i szoki jak wyżej wspomniano.

W końcu jednak każda głupota ma jakiś konkretny cel. I w tym przypadku nie jest inaczej. Oto co w wywiadzie się znalazło?

„Polska jest jedynym krajem w Europie, który nie uregulował kwestii przejmowania własności po zamordowanych Żydach. Kiedy po wojnie ocalali z Zagłady chcieli dochodzić swoich praw, musieli uciekać albo ginęli. Zdarzenie pod ambasadą to powtórzenie aktu przemocy: sadystycznie pokazuje się Żydom, ż Zagłada starła ich na proch, a ich życie zmieniła w gruzy. Ostrzega się ich, żeby nie próbowali wracać”.

Nie jest tajemnicą, że propaganda szermuje bardzo zróżnicowaną argumentacją. Dla durniów musi ona być odpowiednio durna, gdyż innej nie zrozumieją. Ale tu już Borowicz przeszedł samego siebie. Co działo się po wojnie w Polsce i jaki był w tym udział Żydów, to istnieje w przekazie rodzinnym czy środowiskowym, zatem wyżej zacytowane zdanie jest atestem gruntownej ignorancji w sprawach okupacji niemieckiej i następnie sowieckiej, gdyż mniej więcej 10 lat powojennych to była tylko lekko zakamuflowana okupacja sowiecka. Do dziś czas nie rozliczony. Co więcej udział w niej Polaków nie został dotąd także rozliczony. Pisząc o sadyzmie, tak jak to czyni Borowicz, szydzi się z wielotysięcznej rzeszy Polaków zamordowanych w tamtym czasie. Trudno napotkać większą nienawiść do narodu polskiego, aniżeli ta, która wyziera z przytoczonych słów.

Smarzowski, z kolei, filmem swoim Wesele stworzył fabułę wyrażającą językiem sztuki stwierdzenie ongisiejsze polityka żydowskiego, że Polacy wyssali nienawiść do Żydów z mlekiem matki. W takiej wersji mógł reżyser mniej jeszcze niż historycy zważać na fakty, a puścić wodze fantazji, „pokazując, że to, co doprowadziło do mordu w Jedwabnem dokonanego przez Polskich obywateli na swych żydowskich sąsiadach, nie było jedynie mrocznym wypadkiem, ale konsekwencją hołdowania złym narodowym cechom. W "Weselu" owe paralele rażą uproszczeniami – choćby wtedy, gdy miejscowi księża z ambon usprawiedliwiają przemoc wobec Żydów (kiedyś) i mniejszości seksualnych (dzisiaj)”. To ostatnie zdanie recenzenta zbyt pobłażliwie ocenia dokonanie Smarzowskiego. On bez ogródek wskazuje na całą przeszłość Polski jako drogę do mordu w Jedwabnym. „To historia o polskich demonach – zaściankowości, egoizmie, ksenofobii, lęku przed Innym prowadzącym do tragedii i namnażającym rachunek krzywd”. Dla Smarzowskiego Polacy, w tamtym przypadku mieszkańcy małego miasteczka, a jako pars pro toto naród polski, dokonał rzezi Żydów. To już nie są uproszczenia, to jest jakiś paroksyzm nienawiści do tegoż narodu, kłamstwo, oszczerstwo o wiele gorsze niż wszystkie nawet najbzdurniejsze teorie spiskowe. Smarzowski wprawdzie należy także do pokolenia, które czas wojny i okupacji przyswoiło sobie jako konglomerat mitów i zamierzonych, lub nie, zmyśleń. Pytanie tylko czy z takim bagażem wypada wyprawiać się przeciwko narodowi, z którym przynajmniej ma się jakieś związki? Naród stawia się pod pręgierzem mordu i nienawiści, a siebie na piedestale sędziowskim jako wyjątek bez skazy. I po co to wszystko? Przecież historia nawet ta bezlitosna, nie karmi się baśniami, a właśnie ona jest magistra vitae. Kiedy Smarzowski szedł do I klasy nie uczono już wszakże łaciny. Czyli wszystko jasne.

Na marginesie tych, jak by nie było, smutnych spostrzeżeń, warto poruszyć inną jeszcze kwestię. Najogólniej można ją zaszeregować do zagadnień metodologicznych. Choć nie tylko.

Każda rzeczywistość odległa czasowo, innymi słowa tworzywo dla historyka, wymaga odwołania się do wyobraźni. Źródło, nawet to najbardziej plastyczne, n. p. obraz, ukazuje tę rzeczywistość spreparowaną, można plastyczniej powiedzieć, wyciętą z tła. To czego w źródle brakuje, historyk lub publicysta musi doszukać, by móc wejść in medias res i nie myśleć w literaturze a nawet w źródle nagromadzonymi schematami. Trudne to zadanie i może w stu procentach nawet niewykonalne, ale zrezygnować z tej nadbudowy, jaką stwarza dobrze ukształtowana wyobraźnia, nie można. W stosunku do czasów najnowszych jest ona szczególnie konieczna, gdyż na tamtejszy obraz nakłada się nasze bieżące doświadczenie. Tak zresztą było zawsze, ale korekty mogą tu dokonać tylko żyjący jeszcze uczestnicy zdarzeń lub świadkowie. N. p. w przeważającej części prac na temat pomocy

Żydom w okupowanej Polsce pomija się lub lekceważy fakt, że tylko niewielka ilość Żydów znała język polski, a jeśli nawet do „żydłaczyła”. Każdy rozpoznawał w ten sposób Żyda. W takich warunkach pomoc była problematyczna, tym bardziej, że pomagającemu i jego rodzinie groziła za to śmierć. Druga sprawa. to zamierzona przez Żydów separacja od społeczeństwa polskiego, stąd absolutna niezdolność, z małymi wyjątkami, funkcjonowania w środowisku polskim. Inna sprawa: brak rozeznania w rzeczywistym funkcjonowaniu okupacji, zarówno w GG jak i na ziemiach włączonych do Rzeszy. Widać to choćby w traktowaniu przez wielu historyków sprawy tzw. volkslisty. Istotnym błędem jest także założenie, że w okupowanej Polsce działali tylko hitlerowcy. Większość funkcjonariuszy, zwłaszcza na polu gospodarki to byli zwykli Niemcy, którzy po prostu działali w myśl otrzymywanych dyrektyw i dla Polaków stanowili nie mniejsze zagrożenie aniżeli hitlerowcy. Słowem, dzień powszedni w okupowanej Polsce to stale jeszcze pole pod uprawę mitologii.

Najgorsze jest jednak to, że holokaust – tragedia niepodobna do innych – stał się polem pod uprawę manipulowanej na wszelkie sposoby historii i lukratywnego interesu. Tam, gdzie on wchodzi na wokandę zaciąga się zasłonę nad cierpieniem ludzkim, dzisiaj używanym, niestety, jako klucz do osiągania zysków.