Wygnany z pamięci

...Ja jeszcze chcę żyć w Krakowie i chcę koniecznie co niedziela chodzić na mecze Cracovii, zwłaszcza w spotkaniu z Wisłą. Ja to jeszcze muszę zobaczyć! A gdy mi przyjdzie świat ten rzucić, mam być pochowany nie gdzie indziej, tylko na polu karnym Cracovii. Po śmierci nawet będę bronił bramki...

Zygmunt Nowakowski

Kraków 1891 - Londyn 1963

]]>Notkę dedykuję Janowi Bogatko - link.]]>

Tekst ten jest pierwszym z cyklu "Przylądek Dobrej Nadziei".

Poświęconego jest Zygmuntowi Nowakowskiemu, wspaniałego obywatelowi Polski i Krakowskiego Zwierzyńca.

Cykl powstaje dzięki mojej współpracy z Pawłem Chojnackim, który zafascynowany Zygmuntem Nowakowskim, wielowymiarową, iście renesansową postacią, jaką niewątpliwie był Nowakowski, poświęcił mu wiele lat życia, a zapewne nie jest to koniec jego pracy.

Autor:

]]>Paweł Chojnacki - link do biografii ]]>

( publikacja za zgodą autora )

]]>Małe Dzieje - link do strony Izy i Pawła Chojnackich.]]>

Czasopismo wydawane ich nakładem w formacie PDF - linki:

]]>„Przylądek Dobrej Nadziei”, numer 1, 25.05.2011 (PDF): ]]>

]]>„Przylądek Dobrej Nadziei”, numer 2, 16.12.2011 (PDF):]]>

Polecam też stronę...

]]>]]>

„Bom Krakowiak! Z Półwsia Zwierzynieckiego!”

– pisał o sobie. Tak naprawdę, nie mamy pewności gdzie dokładnie się urodził. Krzysztof Jakubowski w Spacerowniku Krakowskim, w części poświęconej ul. Kościuszki i okolicom podaje informację, że w zabytkowym Dworku Łowczego. Obecnie mieści się tam Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”. Byłby to fakt posiadający swoją wymowę i – być może – obligowałby w jakiś sposób tę zasłużoną dla kultury instytucję do objęcia patronatem postaci i twórczości Nowakowskiego. On sam jednak w szkicu Kraków w miniaturze wspomina, że urodził się „w kamienicy przy ul. Smoleńskiej 24”, a „pałac” na Półwsiu Zwierzynieckim, to jedynie pierwsze mieszkanie, które pamięta. Jego rodzina często się przeprowadzała i pomimo zacytowanej deklaracji, wiele ulic w dzisiejszym Śródmieściu mogłoby się do osoby Nowakowskiego przyznawać. We wspomnieniach podkreślał, że po ojcu jest góralem (nie jest to pewne), a matka jego pochodziła ze Lwowa. Ojciec Błażej Tempka (tak brzmiało naprawdę jego nazwisko) umarł wcześnie i wychowaniem dzieci zajęła się matka Helena z Nowakowskich – jedna z pierwszych kobiet, które studiowały na Uniwersytecie Jagiellońskim. To właśnie jej panieńskie nazwisko zapożycza jako pseudonim artystyczny. Ma trzech braci i dwie siostry. W rodzinie Tempków nie przelewa się, Zygmunt od najmłodszych lat dorabia korepetycjami. Kończy gimnazjum, studiuje, pisze, uczy się aktorstwa i gra. W 1914 roku wstępuje do Legionów. Będzie to miało – jak się okaże – znamienny wpływ na jego twórczość. W 1922 kończy polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim uzyskując tytuł doktora filozofii. Jako pierwszy spośród aktorów polskich!

Aktor i reżyser

Debiutuje w 1910 roku na scenie Teatru Ludowego. W 1911 roku zostaje zaangażowany w Teatrze im. J. Słowackiego. Odtąd pracuje jako aktor i reżyser przez dwadzieścia lat. Szczyt jego kariery to piastowanie w latach 1926-1929 funkcji dyrektora tego teatru. To właśnie w tym czasie odbywa się prapremiera Akropolis Stanisława Wyspiańskiego. Najgłośniejsze wówczas role Nowakowskiego to Konrad w Wyzwoleniu, Don Fernand w Księciu Niezłomnym, stary Doolittle w Pigmalionie G. B. Shawa (na ilustracji obok ze zbiorów ]]>NAC]]>), Ojciec w Niespodziance K. H. Rostworowskiego, Metternich w Orlątku oraz tytułowa w Cyrano de Bergerac E. Rostanda. Jego inscenizacje Krakowiaków i górali oraz Turandot zostają uznane za wielkie osiągnięcia artystyczne. Cieszy się opinią dobrego aktora, niekonwencjonalnego reżysera i dyrektora sprzyjającego nowym prądom. Wprowadza np. zwyczaj pokrywania przez dyrekcję kosztów ubiorów scenicznych aktorek, stosuje najnowsze zdobycze techniczne (modernizuje oświetlenie i stosuje pierwszy w Polsce horyzont półokrągły), dzięki czemu pod tym względem Teatr im. Słowackiego wyprzedza wszystkie sceny w Polsce. Śmiały w projektowaniu repertuaru wywołuje głośne polemiki z bardziej konserwatywnymi radnymi miejskimi.

Pisarz i felietonista

Pierwsza powieść Nowakowskiego – Wymarsz – drukowana jest w odcinkach na łamach „Czasu” w 1917 roku. Jego nazwisko będzie jednak łączone z inną sławną krakowską gazetą – „Ilustrowanym Kurierem Codziennym”. Od roku 1930 do wybuchu wojny publikuje tam niedzielne felietony, w których porusza wiele zagadnień społecznych. Wywołują one burzliwe polemiki i ataki na autora, ale także przynoszą mu popularność i sławę, ukazując się w kolejnych dziesięciu wydaniach książkowych. Warto dodać, że wybór przedwojennych felietonów ukazał się nakładem „Wydawnictwa Literackiego” w 1975 r. Nie obejmuje on jednak tematyki wówczas niecenzuralnej – np. poruszonej w książce o Rosji Sowieckiej W pogoni za formą.

Częściowo biograficzna powieść Przylądek Dobrej Nadziei ma piętnaście wydań i tłumaczona jest na sześć języków. Dalszym ciągiem Przylądka… jest kolejna powieść – Rubikon. Wydaje opowiadanie Puchar Krakowa, które staje się obowiązkową lekturą szkolną, powieści Start Edmunda Sulimy, (za które otrzymuje nagrodę Krakowa) oraz Błękitną kotwicę. Pisze opowiadania dla dzieci zamieszczane w czytankach i osobnych tomikach. Publikuje w „Wiadomościach Literackich”, występuje w Polskim Radiu. Największe uznanie przynosi mu widowisko sceniczne Gałązka Rozmarynu, grane na wszystkich polskich scenach. Po wojnie Gałązkę… wystawiano trzykrotnie w Londynie (1955, 1968 i 1988), a w 1982 w Teatrze im S. Jaracza w Łodzi. Następne premiery miały miejsce w latach 1988-1989 w siedmiu miastach (w Krakowie w Teatrze Satyry „Maszkaron”). W 1998 r. sztuka zaprezentowana została przez Teatr Polskiego Radia. Właściwie tylko przez Gałązkę rozmarynu jest dziś gdzieniegdzie pamiętany. Juliusz Sakowski napisał, że z porywu Legionów w literaturze zostaną jedynie Moje pierwsze boje Józefa Piłsudskiego i widowisko Nowakowskiego. Sam autor swą willę przy ul. Słonecznej nazwał „Pod Rozmarynem”. Miarą jego sławy jest fakt, że w 1937 zostaje laureatem Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury, odmawia jednak przyjęcia tego wyróżnienia. Znany w Krakowie i w całej Polsce – jego głos się liczy, ale nie tylko dzięki pisarstwu i aktorstwu. 

Krakowska postać

Jest aktywny w wielu dziedzinach życia: jako wieloletni prezes ZASP w Krakowie i członek Zarządu Głównego, wiceprezes KS „Cracovia”, której poświęca w 1953 roku tę piękną, znaną jej kibicom strofę: „Ja jeszcze chcę żyć w Krakowie i chcę koniecznie co niedziela chodzić na mecze Cracovii, zwłaszcza w spotkaniu z Wisłą. Ja to jeszcze muszę zobaczyć! A gdy mi przyjdzie świat ten rzucić, mam być pochowany nie gdzie indziej, tylko na polu karnym Cracovii. Po śmierci nawet będę bronił bramki”. Prezesuje Związkowi Opieki nad Zwierzętami. We Lwowie w 1939 kieruje Związkiem Opieki nad Uchodźcami z Województwa Krakowskiego.

„Niezłomny lajkonik”

Kraków opuszcza 3 września 1939 roku. Przedostaje się najpierw do Lwowa, by stamtąd przez zieloną granicę przejść na Węgry i dalej – do Francji. Wchodzi tam w skład Rady Narodowej – namiastki emigracyjnego sejmu (do 1941 roku i ponownie w latach 1949-1953). Obejmuje – formalnie – redakcję „Wiadomości Polskich” redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego i będących wychodźczą kontynuacją „Wiadomości Literackich”. Po klęsce Francji wydaje dalej to pismo w Wielkiej Brytanii. Właśnie jego artykuł w obronie całości granic Rzeczypospolitej powoduje uniemożliwienie dalszego wydawania tygodnika przez Brytyjczyków. Po wojnie pozostaje na emigracji. Staje się symbolem postawy niezłomnej – nie pogodzenia się z sytuacją, jaką spowodowały porozumienia jałtańskie. To odpowiedź na pytanie, dlaczego przez kilkadziesiąt powojennych lat jest w kraju autorem zakazanym i skazanym na zapomnienie. Pisuje felietony do „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” i artykuły do reaktywowanych „Wiadomości” oraz innych pism emigracyjnych, współpracuje z Radiem Wolna Europa. Ukazują się trzy wybory książkowe jego felietonów i wznowienia powieści. Jest czynny w życiu społecznym emigracji. Umiera 4 października 1963 roku. Jego prochy w 1968 roku zostają przeniesione do Krakowa i spoczywają na cmentarzu Rakowickim.

Rok Zygmunta Nowakowskiego?

Rys. Irena Ludwig, z książki Wieczory pod dębem, Londyn 1966

Godną i właściwą formą upamiętnienia tego wielkiego krakowianina byłoby ogłoszenie, w pięćdziesiątą rocznicę jego śmierci, roku 2013 – jego rokiem. Naturalnymi patronami takiego przedsięwzięcia mogłyby zostać – prócz oczywiście władz miasta – instytucje, które swoim życiem, pracą i aktywnością Nowakowski połączył: „Dziennik Polski”, jako spadkobierca tradycji „IKC-a”, Teatr im. Słowackiego, Uniwersytet Jagielloński, Związek Artystów Scen Polskich, Klub Sportowy „Cracovia” i Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami. Nie można pominąć Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, Radia (i TV) Kraków, czy np. Instytutu Książki – zaangażowanego przecież w organizację Roku Miłosza, który właśnie jest obchodzony. Jakie widziałbym wydarzenia składające się na „Rok Nowakowskiego”? Poza faktami tak oczywistymi, jak to, że powinien stać się patronem którejś z krakowskich ulic, czy szkół proponowałbym także, aby jego imieniem został nazwany zaniedbany skwer na Plantach przy hotelu „Royal”. Plac zabaw, który mógłby powstać w tym miejscu byłby pięknym upamiętnieniem Nowakowskiego, jako autora literatury dziecięcej (choć sam własnych dzieci nie miał). Na ścianie kamienicy, w której się urodził powinna zostać wmurowana tablica pamiątkowa.

Właściwe byłoby zorganizowanie konferencji naukowej poświęconej różnym aspektom życia i bogatej twórczości Nowakowskiego. Można by było pokusić się o przygotowanie książki jemu poświęconej. Nade wszystko – w ramach inicjatyw wydawniczych – należałoby wydać obszerny zbiór jego felietonów, zarówno z czasu Polski Niepodległej, jak i okresu emigracyjnego. Najważniejszym i najbardziej spektakularnym wydarzeniem byłby festiwal teatralny, podczas którego pokazano by nie tylko jego sztuki, ale i te, które reżyserował i w których zagrał swe najgłośniejsze role. Może należałoby zekranizować wreszcie Gałązkę rozmarynu? Może dobrze by było zastanowić się nad projektami łączącymi dwa miasta, z którymi Nowakowski był związany – Kraków i Londyn? Co ze sportem i opieką nad zwierzętami? To oczywiście na razie marzenia. Wszystko zależy od oddźwięku, jaki ten pomysł wywoła w mieście, które tak kochał. W 1953 roku napisał w Liście do Krakowa: „Tęsknię okropnie. Jak pies na łańcuchu. Trzynaście z górą lat poza Krakowem! Ja!! Ja, który mógłbym przez jego ulice iść z zamkniętymi oczyma i nie zabłądziłbym, ani nie potknął się, bo przecież znam osobiście każdy kamień i jestem z nim na ty”.

Po 1990 wznowiono w kraju dwie powieści Zygmunta Nowakowskiego: Rubikon, „Wydawnictwo Literackie” Kraków, 1990 i Przylądek Dobrej Nadziei, wydawnictwo „Śląsk”, 1990; wydawnictwo „Siedmioróg”, 2008, zbiór Mój Kraków i inne wspomnienia, Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa 1994 oraz Wieczory pod dębem, wydawnictwo „Myśl”, Warszawa 1990.

]]>]]>

Od niedawna na stronie internetowej Polskiego Radia dostępne są felietony wygłaszane przez Nowakowskiego na antenie Radia Wolna Europa.

Szczególnie polecamy List do Krakowa:

]]>http://www.polskieradio.pl/68/787/Tag/84596]]>

Autor:

Paweł Chojnacki - link do biografii

( publikacja za zgodą autora )]]>
]]>

„Dziennik Polski”, Kraków, 21.01.2011

Redakcja „Dziennika Polskiego” podpisała się pod tym apelem do władz miasta i wszystkich instytucji związanych z Zygmuntem Nowakowskim. Dziękujemy!

Wspólna akcja "Dziennika Polskiego" i Pracowni "Małe Dzieje":

]]>Marcin Warszawski, Czy rok 2013 będzie rokiem Zygmunta Nowakowskiego?, 28.01.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Wielki zapomniany krakowianin, 31.01.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Odkurzona pamięć o Zygmuncie Nowakowskim, 9.02.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Zygmunt Nowakowski z Cracovią, 25.02.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Zygmunt Nowakowski - Cracovia pamięta, 7.03.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Przylądek Dobrej Nadziei na Plantach?, 30.03.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Bezpłatny Przylądek Dobrej Nadziei, 25.05.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Pasiasty Dzień Dziecka, 3.06.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Przywracanie pamięci o wielkim krakowianinie, 29.09.2011 (PDF):]]>

]]>Marcin Warszawski, Powrót do Krakowa Zygmunta Nowakowskiego, 19.10.2011 (PDF):]]>

]]>Bez Zygmunta Nowakowskiego krakowska pamięć jest niepełna, 12.11.2011 (PDF):]]>

Inne echa:

]]>Bogdan Gancarz, Gawędy bez trzasków, "Gość Niedzielny", 20.02.2011 (PDF):]]>

]]>O postaci Zygmunta Nowakowskiego, "Tematy Dnia", TVP Kraków, 26.02.2011.]]>

]]>"Przylądek Dobrej Nadziei", numer 1, 25.05.2011 (PDF): ]]>

]]>"Przylądek Dobrej Nadziei", numer 2, 16.12.2011 (PDF):]]>