Losy zabytkowych księgozbiorów podczas drugiej wojny światowej

Obrazek użytkownika tomeks
Historia

Losy zabytkowych księgozbiorów polskich podczas drugiej wojny światowej
Tajne biblioteki w czasie okupacji
W Polsce wyraźniej jeszcze niż w innych krajach losy książki były zdeterminowane przez sytuację polityczną. W XX w. nadal kształtowała się ona dynamicznie i dramatycznie zarazem. Okresy wielkich wzlotów i nadziei przeplatały się z czasami klęsk i zniewolenia.
Po klęsce wrześniowej 1939 r. ziemie polskie podporządkowane zostały władzy okupantów: północne, zachodnie i centralne – niemieckich, wschodnie radzieckich.
Statusy i losy poszczególnych terenów były zróżnicowane, ale wszędzie tragiczne. Części północna i zachodnia włączone zostały bezpośrednio do Rzeszy, z dzielnic centralnych utworzono Generalne Gubernatorstwo z dramatycznie ograniczoną działalnością instytucji polskich. Województwa wschodnie zajęte przez władze sowieckie, później czasowo okupowane przez Niemców, znów przejęte przez ZSSR, na mocy układu poczdamskiego, po 1945r. znalazły się poza granicami Polski. Te wszystkie wydarzenia w decydujący sposób zaważyły na losach książki. Bilans strat jest katastrofalny ze względu na ogrom zniszczeń oraz ich doraźne i dalekosiężne skutki dla całego społeczeństwa. Zburzony został cały system wydawniczo-drukarski, księgarski i biblioteczny. Ruinie uległy warsztaty zbiory, dokumentacja, i wyposażenie. Bez pośrednie działania skumulowane głównie w 1939 roku oraz w latach 1944-1945 spowodowały część szkód, reszta znacznie większa była wynikiem celowej, niszczycielskiej działalności okupantów. Postępowanie najeźdźców wobec książki było częścią kompleksowego planu unicestwienia kultury polskiej. Wkrótce po wkroczeniu hitlerowców zamknięto wydawnictwa i drukarnie- ich zasoby i sprzęt zostały zlikwidowane. Utworzone trzy wydawnictwa niemieckie pracowały na użytek okupantów publikując dla Polaków tylko tendencyjne elementarze, literaturę brukową i propagandową. Bilansem tych strat była utrata ok. 85% potencjału drukarsko –wydawniczego. Jednocześnie polscy fachowcy rozwinęli bezprecedensową działalność podziemną. Nielegalnie w prymitywnych warunkach wydawali prasę, literaturę informacyjną, wojskowo-instruktażową, publicystykę a nawet beletrystykę. Bibliografie notują 1075 pozycji książek i broszur oraz 1500 tytułów tajnej prasy.
Również starty księgarstwa oceniane są na 85%, wiele firm uległo likwidacji. Nieduże raczej księgarnie raczej księgarnie, które egzystowały poddawane były stałej kontroli i rekwizycjom. Niemniej odgrywały one ważną rolę kulturalną, tam znajdowali zatrudnienie niektórzy pozbawieni środków do życia pisarze, wydawcy, nauczyciele. Tam gromadzili się intelektualiści, dyskutując, sprzedając, kupując i wymieniając książki. Księgarze niejednokrotnie wspierali materialnie potrzebujących, ratowali też wartościowe dzieła skupując je i ukrywając lub pośrednicząc w podobnych akcjach.
Planowo i systematycznie okupanci niszczyli biblioteki. Masowej zagładzie ulegały księgozbiory szkolne, powszechne, fachowe oraz większość prywatnych.
Piśmiennictwo popularne, funkcjonalne było topione, palone, przerabiane na makulaturę, wykorzystywane w celach gospodarczych. Pretekstem do niszczenia całych kolekcji była likwidacja macierzystych instytucji, rekwizycja lokali na cele wojskowe lub administracyjne, kara za „działalność wrogą Rzeszy”. Wywożone lub niszczone były wszystkie zbiory stanowiące własność Żydów (straty ich sięgają ok. 90%). Na skutek tych praktyk po największej części bibliotek powszechnych nie pozostało ani śladu.
Biblioteki naukowe poddane zostały kontroli okupantów. W większych miastach utworzyli oni wielkie biblioteki państwowe. Bezładnie składano tam dzieła pochodzące z różnych polskich książnic, burząc ich porządek i wewnętrzną strukturę przechowując w krańcowo złych warunkach. Polscy użytkownicy nie mieli dostępu do zbiorów. Zasoby biblioteczne zdziesiątkowała też plaga oficjalnych rekwizycji i zwykłych grabieży. Ogołociły one z najcenniejszych zbiorów nie tylko znane książnice np. Bibliotekę Narodową i Uniwersytecką w Warszawie, Jagiellońską i Czartoryskich w Krakowie, biblioteki seminaryjne w Gnieźnie i Włocławku, katedralną w Płocku, Główną Bibliotekę Judaistyczną, Bibliotekę Sejmu i Senatu w Warszawie, Bibliotekę Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Bibliotekę Archidiecezjalna i Biblioteka Akademii Handlowej w Poznaniu, lecz również rozsiane po kraju mniejsze ośrodki przechowujące cymelia np. biblioteki klasztorne i księgozbiory domowe.
Największa tragedia dotknęła biblioteki warszawskie, już po upadku powstania w 1944 r. i wbrew zawartym układom ofiarom podpaleń hitlerowskich padła większość cennych kolekcji instytucjonalnych i prywatnych w tym ok. 300000 zbiorów specjalnych zgromadzonych z różnych księgozbiorów stołecznych w gmachu Biblioteki Krasińskich. Ostrzeliwanie i bombardowanie i ostrzeliwanie Warszawy przyniosło zagładę Bibliotece Politechniki Warszawskiej i uratowanej z tragedii wrześniowej części Biblioteki Ordynacji Zamojskich. Podobnie stało się z księgozbiorami Towarzystwa Miłośników Historii, Towarzystwa Okulistycznego, Sądu Najwyższego i innych. Identyczny los spotkał Bibliotekę m.st. Warszawy. W styczniu i lutym 1945r. ofiarą nalotów bombowych padły biblioteki poznańskie : Raczyńskich, Radziecka i Archiwum Państwowego.

Sytuacja polskich bibliotek po odzyskaniu niepodległości
Los Polski został przesądzony jeszcze przed zakończeniem działań wojennych, za zgodą aliantów dostała się ona w sferę wpływów Związku Radzieckiego co pociągnęło za sobą pryncypialne decydowanie tego mocarstwa o modelu państwa, zasadach i praktyce jego funkcjonowania we wszystkich dziedzinach. W zakresie kultury jednym z podstawowych założeń polityki państwowej było zapewnienie powszechnego dostępu ogółu ludności do korzystania z jej dóbr. Nakładało to na władzę obowiązek opieki nad instytucjami kulturalnymi a równocześnie prawo do ich administrowania i kontrolowania. Dla wszystkich istotną sprawą i gwarantowanym oficjalnie powszechnym prawem był awans kulturalny, w tym dziele kluczowa rola przypadała książce. Brak lektur był bardzo dotkliwy, lata wojenne spowodowały ogromne spustoszenia. Najpilniejszym zadaniem w pierwszych powojennych latach była likwidacja zacofania i rozwój oświaty szkolnej oraz poza szkolnej.
Śledząc drogi polskich bibliotek do nowoczesności trzeba zatrzymać się chwilę przy sytuacji powojennej, była ona niezwykle trudna i złożona. Przez cale terytorium Polski przetoczył się front radziecko-niemiecki, niosąc ze sobą potężną falę zniszczeń wojennych ale też samowoli i grabieży ze strony zwycięzców oraz miejscowej ludności.
W wyniku reformy rolnej majątki ziemskie zostały upaństwowione (wraz ze znajdującymi się w nich dobrami), część opuszczona. Przesunięcia granic spowodowały zmiany losów nie tylko ludzi ale też mas książek. Na Ziemiach Zachodnich i Północnych pozostało ok. 5-7 mln zbiorów poniemieckich, natomiast na Wschodzie poza naszymi granicami znalazło się ok. 5.5mln książek. Według obecnych szacunków było tam ok. 10 mln tomów, z czego ok. 10% przewieziono do kraju w ramach repatriacji. Prowadzone na szeroką skalę akcje rewindykacyjne doprowadziły do odnalezienia i zwrotu ok. 0,5 mln tomów.
Wszystkie te ogromne liczby książek wymagały zabezpieczenia, uporządkowania, przydzielenia do odpowiednich książnic.
Z nich starano się zwrócić dawnym właścicielom ich zasoby, przemieszane z innymi za sprawą okupantów. Tymczasem biblioteki krajowe były zrujnowane i zdezorganizowane.
Trzeba tu powiedzieć, że mimo starań oddanych swej powinności bibliotekarzy, w owych czasach dochodziło do licznych nieprawidłowości w wywłaszczaniu posiadaczy zbiorów, do zaniedbań oraz zwykłych kradzieży i aktów wandalizmu, które przyniosły szkody naszej zubożałej już kulturze książki. Status prawny bibliotek w Polsce określił Dekret z dnia 17 kwietnia 1946r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi.
Na wstępie zawiera on fundamentalne postanowienie:
„Biblioteki i zbiory biblioteczne… uznaje się za narodowe mienie kulturalne, powołane do służenia dobru ogólnemu”.
Zgodnie z principiami ustrojowymi państwo przejmowało opiekę i nadzór nad całością zasobów bibliotecznych, ich zakres był jednak różny w stosunku do poszczególnych kategorii instytucji. Wymieniono ich cztery:
1. Publiczne – utrzymywane przez państwo lub inne związki publiczno-prawne (do publicznych zaliczały się zarówno powszechne jak i naukowe)
2. Społeczne – należące do instytucji lub stowarzyszeń społecznych
3. Prywatne – przystosowane do społecznego udostępniania
4. Prywatne – wyłączone z obiegu społecznego
Opieka nad wszystkimi bibliotekami powierzona została Ministrowi Oświaty.
Dekret położył mocne podstawy pod system organizacyjny i finansowy bibliotekarstwa powojennego umożliwiając jego rozwój. Niemała w tym zasługa wybitnych bibliotekarzy znanych także z działalności przedwojennej oraz okupacyjnej : Józefa Grycza i Józefa Janiczka.
W 1951 r. obowiązki i uprawnienia nadzorcze przejął Minister Kultury i Sztuki. Stopniowo poszczególne sieci bibliotek podporządkowywane były właściwym resortom (biblioteki szkolne i pedagogiczne pozostały w resorcie oświaty). Pod bezpośrednim nadzorem Ministra Kultury i Sztuki pozostała Biblioteka Narodowa, biblioteki publiczne oraz wyższych szkół artystycznych. Ten stan rzeczy usankcjonowała Ustawa o bibliotekach z dnia 9 kwietnia 1968r.
Ustalała ona strukturę organizacyjną prawa i obowiązki bibliotek oraz ich pracowników na następne przeszło trzydzieści lat.
W ustawie z 1968 r. do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej zostały zaliczone biblioteki naukowe, fachowe, pedagogiczne oraz inne (np. wojskowe, szpitalne, związkowe).
Niewątpliwym osiągnięciem tamtych lat było stworzenie i utrzymanie gęstej stabilnej sieci bibliotek publicznych. Dzięki rozbudowanemu systemowi filii oraz punktów bibliotecznych książki docierały do wszystkich zainteresowanych z najmniejszych nawet i najodleglejszych miejscach w kraju.
Obok bibliotek publicznych szczególną opieką władz cieszyły się placówki szkolne, jest to najliczniejsza sieć bibliotek dysponująca największą liczbą jednostek zbiorów. Biblioteki te są integralną częścią szkół mając do spełnienia rozległe zadania dydaktyczno – wychowawcze.
O znaczącym postępie można mówić również w odniesieniu do bibliotek naukowych ogólnych i specjalnych oraz technicznych. Był on spowodowany ogólnym uprzemysłowieniem oraz rozwojem nauki i jej instytucji.

Powstanie Biblioteki Narodowej
Biblioteka Narodowa w Warszawie jest wśród bibliotek narodowych różnych krajów – instytucją o wyjątkowych właściwościach. Tradycjami swymi sięga 1747 r. daty otwarcia dla publiczności Książnicy Załuskich. Tradycja ta wyprzedza zatem o lat sześć powstanie British Museum (1753), o lat pięćdziesiąt bez mała utworzenie paryskiej Bibliotheque Nationale, owocu rewolucji francuskiej. Bieg wypadków politycznych sprawił jednak, że podczas gdy biblioteki zagraniczne mogły wieść żywot normalny i normalnie się rozwijać u nas było inaczej. Klęska polityczna narodu zniweczyła osiągnięcia Załuskich, konfiskata Biblioteki Rzeczypospolitej „Załuskich zwanej” w 1794 r. pozbawiła Polskę olbrzymiego skarbu kultury narodowej.
Formalność powołania Biblioteki Narodowej do życia załatwiło rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 lutego 1928.
Luty i marzec 1945 r. były okresem budzenia się Warszawy do nowego życia, kiełkowało ono wśród ruin i zgliszcz, w martwocie opustoszałych, wypalonych domów. Nieliczne budynki ocalałe, choć pozbawione okien, światła, wody i ciepła wydawały się prawdziwymi oazami. Jedną z nich był gamach przy ul. Rakowieckiej 6 zajmowany od 1930r. przez Bibliotekę Narodową. Od pierwszych dni lutego osiedlili się w tym gmachu powracający do Warszawy bibliotekarze. Podjęto trudne zadanie doprowadzenia do porządku ocalałych resztek księgozbioru, ochronę przed deszczem, śniegiem oraz rabunkiem.
Dzień 1 kwietnia stał się datą ustabilizowania losów Biblioteki Narodowej, kierownictwo powierzono dyrektorowi sprzed okresu wojny, prof. Stefanowi Wierczyńskiemu. Dyrektor Biblioteki Narodowej stawał wobec niezmiernie trudnego i odpowiedzialnego zadania odbudowy od podstaw zrujnowanego warsztatu bibliotecznego. Z dawnego organizmu Biblioteki pozostał tylko przetrzebiony zbiór druków nowszych (wydanych po 1800r.) i zbiór czasopism polskich. Wszelkie inne zbiory uległy spaleniu bądź zostały wywiezione.
Brak było jakichkolwiek katalogów czy inwentarzy. Gmach Biblioteki był natomiast wypełniony księgozbiorami, które w czasie okupacji ratowano przed przekazaniem na makulaturę. Znalazły tu schronienie biblioteki dawnych polskich instytucji, władz i szkół średnich, a także księgozbiory prywatne ludzi, którzy zginęli s Oświęcimiu i Majdanku lub którzy musieli się ukrywać przed okupantem. W lokalu Biblioteki Narodowej znalazła się także znaczna część księgozbioru Biblioteki Krasińskich.
Wykonane prace organizacyjne pozwoliły od 1946 r. uruchomić szereg podstawowych działów pracy bibliotecznej:
• Dział Uzupełniania Zbiorów
• Oddział Druków Zwartych
• Oddział Czasopism
• Dział Rękopisów
• Oddział Graficzny
• Oddział Bibliografii Bieżącej w Instytucie Bibliograficznym
• Sekretariat
W ciągu 1946 r. uruchomiono :
• Czytelnię
• Wypożyczalnie
• Oddział Druków Ulotnych
• Oddział Druków Zbędnych
• Oddział Kartograficzny
• Referat Konserwacji Zbiorów
• Oddział Bibliografii Zawartości Czasopism
Utworzono też osobny Oddział Zbiorów Biblioteki Krasińskich, Referat Zbiorów Zabezpieczonych. Pod koniec 1946 r. restytuowano także Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw.
Braki lokalowe sprawiły, że Biblioteka Narodowa nie mogąc dostatecznie rozwinąć swej działalności w charakterze centralnego księgozbioru państwowego, zwróciła baczniejszą uwagę na rozbudowę tych swoich agend, które nie wymagając powiększenia zbiorów ani czytelni zasięgiem swych prac wychodzą daleko poza mury biblioteki.
Rzecznikiem tak podjętej działalności stał się nowy dyrektor Biblioteki mianowany na to stanowisko z dniem 1 października 1948r. Władysław Bieńkowski, poprzednio wiceminister oświaty. Program swój sformułował ostatecznie pod koniec 1949r., stwierdzając że: „Biblioteka Narodowa centralizuje szereg funkcji zaspokajających potrzeby badań naukowych. Wykonuje ona prace bibliograficzne o charakterze ogólnym, współdziałając ściśle z ośrodkami pracującymi nad bibliografiami specjalnymi, pracuje wespół z wszystkimi bibliotekami naukowymi nad centralną ewidencją zasobów polskich – w formie katalogów centralnych, wreszcie w formie centralnej filmoteki, zwłaszcza w dziedzinie dawnej książki, rękopisów i dzieł szczególnie cennych.”
Kilka lat pracy Biblioteki na podstawie jej tymczasowego statutu z 1938r. wykazało szereg jego braków i niedomówień. Zrodziła się więc konieczność nowego określenia zasad działalności Biblioteki Narodowej. Wytyczył je nowy statut, nadany Bibliotece uchwałą Prezydium Rządu z dnia 19 sierpnia 1954r. określa on Bibliotekę Narodową jako centralna bibliotekę państwową i placówkę naukową, łączącą w sobie trzy wielkie człony:
Książnicę
Instytut Bibliograficzny
Instytut Książki i Czytelnictwa
Powołanie do życia tego trzeciego członu podyktowane zostało potrzebami rozwijającej się sieci bibliotecznej. Należało bowiem działalność tej sieci wesprzeć wnioskami z systematycznie prowadzonych badań naukowych, w zakresie organizacji bibliotek, uzupełniania ich księgozbiorów, kształcenia kadr bibliotekarskich i doskonalenia metod ich pracy. To pierwsza faza pracy Instytutu Książki i Czytelnictwa, druga obejmie także badania historyczne nad formowaniem się i rozwojem bibliotekarstwa polskiego.
Statut z 1954r., wytyczając Bibliotece Narodowej szereg nowych zadań nadaje jej nową rangę w życiu kulturalnym kraju. W pierwotnej koncepcji Biblioteka Narodowa miała dość ograniczone pole działania. Jako „Bibliotheca patria” reprezentowała przede wszystkim tradycyjne zbieractwo, z którego dodatkowo wypływał obowiązek bibliograficznej rejestracji bieżącej polskiej produkcji wydawniczej. W świetle nowego statutu Biblioteka Narodowa jest instytucją powołaną do szerokiego współudziału w ogólnych sprawach bibliotek i nauki.
W ustawie z 1968 r. na podstawie, której polskie biblioteki działały do 1997 r. wymieniono następujące zadania Biblioteki Narodowej:
Zachowanie dorobku piśmienniczego polskiego oraz dotyczącego Polski
Prowadzenie bibliografii narodowej
Doskonalenie i koordynowanie działalności bibliotek ogólnokrajowej sieci bibliotecznej
Rozwijanie bibliotekoznawstwa, nauki o książce i pokrewnych dziedzin wiedzy

Brak głosów

Komentarze

winnismy sie skoncentrowac nad tym co stało sie nie za jakąs wolą Zachodu, hitlersynów itp, itd.

W przedstawianej jako wolna Polska, bezcenne archiwalia tyczace zbrodni niemieckich w czasie Powstania Warszawskiego zostały przekazane Niemcom na jakis kwit z pralni.

Pisze tu o oryginałach dokumentów....

Vote up!
0
Vote down!
0
#232523