Samorząd Województwa Śląskiego

„Mocą ustawy Sejmu Ustawodawczego Rzpltej z dnia 15 lipca 1920 województwo śląskie otrzymało wyjątkowo szeroki samorząd, czyli autonomię.
Zewnętrznym wyrazem tej autonomii jest Sejm Śląski i Rada Wojewódzka. Sejm Śląski jest ciałem ustawodawczem, Śląska Rada Wojewódzka natomiast jest organem wykonawczym.
Pierwszy Sejm Śląski wybrany został dn. 24 września 1922 w składzie 48 posłów, wybranych w głosowaniu powszechnem, równem , tajnem, bezpośredniem i stosunkowem. Wybór odbył się w ten sposób, że na każde 25.000 mieszkańców przypadał 1 poseł, a prawo wybierania posiadał każdy obywatel(ka), który ukończył 21 lat życia.

Ten Sejm miał za zadanie uchwalenie ustawy ustrojowej oraz nowej ordynacji wyborczej, z określeniem liczby posłów do następnego Sejmu. Ze względu zaś na to, że dotychczasowa autonomiczna ustawa jest tylko ustawa ramową, pierwszy Sejm Śląski był powołany do opracowania jej w szczegółach.” – napisał Stanisław Janicki – poseł na Sejm Śląski w księdze „Dziesięciolecie Polski Odrodzonej 1918-1928” s. 201.

Warto zwrócić uwagę, na to, że kobiety tak jak w całej Polsce miały pełne prawa wyborcze.
Pierwsze wybory wygrał Blok Narodowy (18 mandatów koalicja - Chrześcijańska Demokracja i Narodowa Demokracja), kolejne co do ilości mandatów ugrupowania to PPS (8 mandatów) i Narodowa Partia Robotnicza (7 mandatów). PSL "Piast" uzyskała jedynie 1 mandat na Śląsku Cieszyńskim. Organizacje niemieckie zdobyły łącznie 14 mandatów ( 6 Deutsche Katholische Volkspartei, 6 -Deutsche Partei, 2- socjaldemokraci). Obrady sejmu w imieniu Naczelnika Państwa otworzył premier Julian Ignacy Nowak. Kolejne przemówienie wygłosił Wojciech Korfanty. Do czasu ukonstytuowania się prezydium obradom przewodziła posłanka Janina Omańkowska – Marszałek – Senior. Pierwszym marszałkiem Sejmu Śląskiego wybrano Konstantego Wolnego związanego z chadecją. W IV kadencji w 1935 roku Marszałkiem został Karol Grzesik – były dowódca Grupy Operacyjnej „Wschód”. Wojewodami byli kolejno Józef Rymer (IX 1922 – XII 1922), Antoni Schultis ( 1 II 1923 – 13 X 1923), dr Tadeusz Koncki (13 X 1923 – 2 V 1924), Mieczysław Bilski (6V 1924 – 28VII 1926) dr Michał Grażyński od 28 VIII 1926 do 4 IX 1939)

W skład Śląskiej Rady wojewódzkiej wchodziło 7 członków, w tym wojewoda i wicewojewoda z racji swoich funkcji. Pięciu członków było wybieranych przez Śląski Sejm w drodze wyborów proporcjonalnych. Pracami Rady kierował wojewoda. Wojewoda był powoływany przez Prezydenta RP na wniosek Premiera.
Zakres uprawnień Sejmu podzielona na „kompetencję całkowitą i częściową”.

I tak pełnie spraw ustawodawczych Sejm Śląski posiadał w dziedzinach:
1. w sprawach dotyczących używania języka polskiego i niemieckiego w urzędach na obszarze województwa śląskiego;
2. w ustawodawstwie dotyczącym śląskich władz administracyjnych, samorządu powiatowego, miejskiego i gminnego;
3. w ustawodawstwie sanitarnym z wyjątkiem przepisów o zwalczaniu chorób zaraźliwych i zaraz zwierzęcych;
4. w sprawach organizacji sił policji i żandarmerii;
5. w sprawach policji budowlanej ogniowej i drogowej;
6. w zakresie szkolnictwa wszystkich rodzajów i stopni;
7. w sprawach kościelnych z wyjątkiem Konkordatu;
8. w sprawach zaopatrzenia ubogich i zwalczania włóczęgostwa i żebractwa;
9. w ustawodawstwie, dotyczącym rolniczych organizacji zawodowych, jak np. izb rolniczych, organizacji kredytu rolniczego, komasacji gruntów, wytwórczości rolniczej i leśnej, a mianowicie polowania, rybołówstwa, chowu bydła, ochrony pól i zarządzeń tępienia szkodników rolnych i leśnych oraz melioracji;
10. w sprawach ustawodawstwa wodnego z wyjątkiem sztucznych dróg wodnych. Oraz regulacji rzek żeglownych i granicznych;
11. w ustawodawstwie dotyczącym elektryfikacji i to tak dla celów prywatnych jako i publicznych;
12. w ustawodawstwie o kolejach drugo i trzeciorzędnych oraz o komunikacji elektrycznej i motorowej;
13. w ustawodawstwie dotyczącym lichwy, włączając w to lichwę mieszkaniową;
14. w sprawach dotyczących zakładów użyteczności publicznej oraz robót publicznych, dokonanych na koszt skarbu śląskiego;
15. prawo do ustalanie rocznego budżetu śląskiego, zaciągania pożyczek wojewódzkich, jako też zbywania, zamiany, i obciążenia wojewódzkiego majątku nieruchomego
16. prawo do nakładania podatków i opłat publicznych śląskich, stosownie do przepisów ustawy;
17. w ustawodawstwie, dotyczącym wydawania przepisów cywilnych i karnych w sprawach, które zastrzeżone zostały dla ustawodawstwa śląskiego.
Przy publikacji zachowano ówczesną pisownię. Czasowo ograniczona władza ustawodawcza dotyczyła zabezpieczenia socjalnego oraz zaopatrzenia inwalidów wojennych, tudzież wdów i sierot po poległych. W tych dziedzinach czekano na uchwalenie odpowiednich ustaw przez Sejm RP. Na Śląsku w tej dziedzinie obowiązywało jeszcze prawo niemieckie z godnie z podpisaną umową w Genewie. Z czasem te kompetencje przejmowały władze Rzeczpospolitej. W 1922 r. Sejm RP przyjął ustawę o inwalidach wojennych. Okazała się ona lepsza od obowiązujących na Śląsku przepisów niemieckich.

Mieszkańcy Śląska zaczęli się domagać natychmiast wprowadzenia polskiej ustawy. Podobnie rzecz się miała z dekretem Prezydenta Państwa z 1927 r. wprowadzającym ustawę o ubezpieczeniu pracowników umysłowych. Już z dniem 1 stycznia 1928r jej obowiązywanie zostało rozciągnięte na województwo śląskie. Do czasowo ograniczonego obowiązywania ustaw śląskich należy też prawo administracyjne. W myśl statutu autonomicznego Sejm Śląski w województwie śląskim Sąd Administracyjny, jednak tylko do czasu ujednolicenia tego prawodawstwa przez Sejm RP. Natomiast wszystkie zmiany w polityce dotyczącej przemysłu i obrotu węglem musiały być zatwierdzone przez Sejm Śląski.

Zgodnie ze statutem organicznym to Prezydent Rzeczypospolitej miał prawo rozwiązać Sejm Śląski przed upływem kadencji oraz miał wyłączną kompetencję jego zwoływania (art. 21). Sądy na Śląsku wydawały wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, a nadzór nad wszystkimi sądami zwyczajnymi przysługiwało Ministrowi Sprawiedliwości RP (art.37)
Zgodę na emisję obligacji wojewódzkich poza granice Śląska musiały jednak wyrażać władze centralne.

Skarb Śląski
Śląska ustawa autonomiczna z dnia 15 lipca 1920 roku w artykule 5 przewidywała dla województwa śląskiego osobny Skarb Śląski. Pierwszy więc Sejm Śląski oprócz ustawy ustrojowej musiał również uchwalić ustawę o Skarbie Śląskim. Inne tez było nazewnictwo w tzw. karbówce. W całej Polsce drugie instancje nazywały się Izbami Skarbowymi a na Śląsku był to Wydział Skarbowy. Prowadził on sprawy podatku odprowadzanego do kasy wojewódzkiej jak i centralnej.

„Jeden z ustępów artykułu 5 ustawy autonomicznej powiada: „Dochód z podatków i opłat pobieranych na Slasku wpływac będzie do Skarbu Slaskiego, ktry tezprowadzi administracje podatkową” a dalej: „ Z tych dochodów oddaje Skarb Śląski na potrzeby ogólno – państwowe część odpowiednią liczbie mieszkańców i sile podatkowej śląska, a obliczonej w sposób podany w dodatku. Kwotę należną ustala corocznie Rada Ministrów na podstawie wniosku Śląskiej Rady Wojewódzkiej i publikuje decyzje wraz ze szczegółowem uzasadnieniem”.

Suma ta zwana tangentą wynosi wg szczegółowego obliczenia ok. 40% wszystkich dochodów Skarbu Śląskiego. Z powyższego wynika, że do Skarbu Śląskiego wpływają wszystkie dochody z podatków i opłat, pobierane na terenie województwa śląskiego, natomiast wszelkie inne wpływy, a wiec z ceł i monopoli oraz z tych dziedzin administracji, które nie podlegają autonomji, t.j. kolei, poczty, dyrekcji ceł, sądownictwa i wojskowości, wpłacane do Wydziału Skarbowego w Katowicach, zaliczane są na dobro Skarbu Państwa.”- opisał Stanisław Janicki – poseł na Sejm Śląski w księdze „Dziesięciolecie Polski Odrodzonej 1918-1928” s. 203.

Wydział Skarbowy w Katowicach był opłacany z budżetu województwa. W chwili przejęcia województwa przez Polskę obowiązywały jeszcze przepisy niemieckie i austriackie. W miarę ujednolicania przepisów prawnych w całej RP i zgodnie ze statutem województwa był objęty polskim prawem podatkowym. Ustawodawstwo podatkowe było zarezerwowane dla sejmu RP. Sejm Śląski nie miał prawo uchwalać jedynie w razie potrzeby dodatki do podatków bezpośrednich. Nie mogły one jednak bez zgody Ministra skarbu przekraczać 100 % danego podatku państwowego. Dodatki do podatków uchwalono jedynie w ustawie o finansach komunalnych dla powiatów miast i gmin. Była to ustawa analogiczna do tej uchwalonej przez Sejm RP.

Organizacje samorządu terytorialnego.
Sejm Śląski uchwalił w 1926r. ustawą o ordynacji wyborczej do Rad gminnych i miejskich. Czynne prawo wyborcze uzyskiwało się z ukończeniem 25 roku życia a bierne 30 -tego. Utrzymano system pięcioprzymiotnikowy natomiast wprowadzono przymus wyborczy. Na mocy tej ustawy odbyły się w 1926r wybory do rad gminnych.
„Po przejęciu Śląska przez Polskę zostały rozwiązane sejmiki powiatowe i wydziały powiatowe. W ich miejsce wojewoda śląski, jako przewodniczący Rady Województwa śląskiego zamianował komisaryczne wydziały powiatowe, które urzędowały jeszcze z końcem roku 1928. Po uchwaleniu przez Sejm Śląski ustawy o ordynacji powiatowej oraz ordynacji wyborczej zostaną przeprowadzone wybory do sejmików powiatowych, które to sejmiki wybiorą wydziały powiatowe. Należy jeszcze zaznaczyć, że w tych gminach i miastach, w których z jakichkolwiek powodów rady miejskie czy gminne swego zadania spełniać nie są w stanie, Śląska Rada Wojewódzka, mocą ustawy sejmu Śląskiego, władna jest takie rady rozwiązać, a w ich miejsce wyznaczyć rady komisaryczne. Z prawa tego Śląska Rada Wojewódzka rzadko dotychczas korzystała” opisał Stanisław Janicki – poseł na Sejm Śląski w księdze „Dziesięciolecie Polski Odrodzonej 1918-1928” s. 201.

Trzeba pamiętać, że Autonomia Śląska miała wspierać walkę propagandową, toczoną pomiędzy Polską a Niemcami przed plebiscytem. Rząd Polski chciał w ten sposób pozyskać przychylność niezdecydowanych wyborców i zachęcić do głosowania za przynależnością Górnego Śląska do Polski.
Jadwiga Chmielowska

Tekst ukazał się w GAZECIE ŚLASKIEJ z 29.06. 2012r.
w kioskach w woj. śląskim, opolskim i dolnośląskim

Na fot. Konstanty Wolny - Marszałek Sejmu Śląskiego