Pilsudski w Bitwie Warszawskiej 1920 roku.

Rozpoczęcie pod koniec 1918 r. działań militarno-politycznych, mających na celu obronę polskości Galicji Wschodniej i zmierzających do ukształtowania wschodniej granicy państwa polskiego, doprowadziło w 1919 r. do wybuchu wojny polsko-bolszewickiej. Dla przywódców bolszewickich oznaczała ona obronę swoich wpływów w podległych republikach sowieckich i obalenie zapory pomiędzy rewolucją rosyjska, a rewolucyjnymi Niemcami.

Wobec ciągłego przemieszczania się Armii Czerwonej na zachód Józef Piłsudski rozpoczął wojskową ofensywę, zajmując w 1919 r. Pińsk, Wilno i Mińsk. Została ona powstrzymana jesienią tego samego roku na skutek podjęcia między stronami wielomiesięcznych rokowań, trwających do kwietnia 1920 r. W tym czasie (21-24 kwietnia 1920 r.) Józef Piłsudski zawarł porozumienie z Ukraińską Republiką Ludową na mocy którego w zamian za pomoc wojsko-wą przeciw Bolszewikom przy Polsce miała pozostać Galicja Wschodnia i Wołyń. Zgodnie z tymi ustaleniami 25 kwietnia 1920 r. ruszyła polska ofensywa, wspierana częściowo przez Ukraińców. Dzięki niej zdobyto Kijów co przyczyniło się do rozpoczęcia 14 maja 1920 r. natarcia ze strony Armii Czerwonej na Białorusi i Ukrainie. Dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego wojska bolszewickie 4 lipca 1920 r. doprowadziły do powszechnego odro-tu wojsk polskich. Nad Polską zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo, kiedy to w sierpniu 1920 r. Rosjanie doszli na przedpola Warszawy i podjęli atak na stolicę. Widmo urzeczywistnienia bolszewickiej rewolucji, zmierzającej do ustanowienia Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, zagroziło nie tylko niepodległej Polsce, ale także państwom Europy Środkowej i Zachodniej.

W dniach 13-25 sierpnia 1920 r. w rejonie stolicy rozegrała się Bitwa Warszawska. W jej wyniku wojska bolszewickie Michaiła Tuchaczewskiego zostały powstrzymane i rozbite. Do najbardziej krwawych walk doszło pod Radzyminem i nad Wkrą. W dniu 15 sierpnia 1920 r. wojska polskie przejęły inicjatywę i zmusiły Armię Czerwoną do odwrotu. Natomiast podjęte 16 sierpnia 1920 r. polskie uderzenie znad Wieprza na Mińsk Mazowiecki, Brześć Litewski oraz Siedlce zagroziło tyłom wojsk bolszewickich i spowodowało ich bezwładny odwrót oraz klęskę pod Warszawą. Sukcesu zwycięstwa dopełniło rozbicie pod Zamościem Armii Konnej Siemiona Budionnego. 2 października 1920 r. podpisano rozejm, a 18 marca 1921 r. pokój w Rydze, dający Polsce granicę wschodnią obowiązującą do 1939 r.

Kontrofensywa znad Wieprza wiąże się również z pobytem Józefa Piłsudskiego w Puławach. Ze względu na sprzeczne informacje podawane w regionalnych publikacjach, a Dotyczące dnia przybycia i wyjazdu Naczelnego Wodza z Puław, w tym miejscu warto się odnieść do tego wydarzenia. Jedną z pierwszych wzmianek o przybyciu Józefa Piłsudskiego podaje w swoim maszynopisie, datowanym na 1924 r., Stanisław Goliński. Pisząc o zakwaterowaniu w Puławach 10 sierpnia 1920 r. sztabu 4. Armii w liczbie 150. oficerów, dokonał takiego skrótu wydarzeń, że czytelnik po ich przeanalizowaniu ma wrażenie, iż Naczelny Wódz przyjechał do Puław właśnie tego dnia . W 1937 r. Jerzy Połoński opisując pobyt Józefa Piłsudskiego w Puławach na podstawie informacji uzyskanych od Stefani Minkiewiczowej podał, że przybył on do nich 13 sierpnia i opuścił je 17 sierpnia 1920 r. Te same wiadomości przekazane przez Stanisława Golińskiego i Jerzego Połońskiego wiele lat później powtórzyli Halina Szymankiewicz i Adam Wołk, którzy dodali że Naczelny Wódz wyjechał z Warszawy do Puław 12 sierpnia 1920 r. Natomiast Helaena i Jan Mącznikowie podali, że to właśnie 12 sierpnia 1920 r. Józef Piłsudski przeniósł się do Puław wraz ze swoim przybocznym sztabem.

ZDJECIE

Józef Piłsudski z dowódcą 4. Armii gen. Leonardem Skierskim podczas przeglądu Grupy Uderzeniowej, Dęblin 13 VIII 1920 r. (Fot. z: J. L. Englert, G. Nowik, Marszałek Józef Piłsudski, Warszawa 2007, s. 121)

Wobec tak ważnego wydarzenia dla naszej lokalnej przeszłości, jakim był pobyt Pierwszego Marszałka Polski w Puławach, należy nie tylko podać dokładny czas jego pobytu w naszym mieście, ale i skonfrontować podane wyżej rozbieżne wiadomości z innymi ustaleniami, dotyczącymi obowiązków i zajęć Józefa Piłsudskiego w dniach 9-13 i 16-17 sierpnia 1920 r. Po ostateczny zaakceptowaniu 6 sierpnia 1920 r. planów późniejszej Bitwy Warszawskiej 9 sierpnia do godzin północnych sprawdzał on stan fortyfikacji obronnych miasta Warszawy. Natomiast 10 sierpnia popołudniu naradzał się w gmachu Sztabu Generalnego z gen. gen. Tadeuszem Rozwadowskim, Kazimierzem Sosnkowskim i Maximem Weygandem. Omówiono wówczas i zatwierdzono plan kontrofensywy znad Wieprza. W dniu 11 sierpnia odbyło się posiedzenie Rady Obrony Państwa na którym wyznaczono skład delegacji do rokowań z bolszewikami w Mińsku. Józef Piłsudski przyjął delegację Kozaków kubańskich, których chciał wykorzystać w swoich planach przeciwko Rosji. Tego samego dnia podjął on również decyzję o wyjeździe z Warszawy na front w dniu 12 sierpnia. Właśnie w tym dniu spotkał się jeszcze w Prezydium Rady Ministrów z przedstawicielami rządu w sprawie swojej potencjalnej dymisji w razie niepowodzeń wojennych w ostatecznym starciu polsko-bolszewickim. Wieczorem 12 sierpnia 1920 r., przed wyjazdem do Puław Józef Piłsudski udał się do gmachu Sztabu Generalnego, gdzie jeszcze raz rozmawiał z gen. gen. Tadeuszem Rozwadowskim, Kazimierzem Sosnkowskim i Maximem Weygandem o siłach Wojska Polskiego i niebezpieczeństwach, jakie mogły nastąpić z nieprzestrzegania ustalonego wcześniej planu bitwy. Po tej rozmowie spotkał się z kardynałem Aleksandrem Kakowskim prosząc m.in. o dodatkowych kapelanów wojskowych, gotowych do swojej posługi na froncie. Po wyjeździe wraz z Aleksandrem Prystorem z Warszawy do Puław, nocą, nadłożyli sporo drogi, aby odwiedzić żonę i córki, które znajdowały się wówczas pod Krakowem. Analizując choćby najważniejsze obowiązki i zadania Naczelnego Wodza z 9-12 sierpnia 1920 r. należy jednoznacznie przyjąć, że jego przyjazd do naszego miasta w dniu 10 lub 12 sierpnia 1920 r. był niemożliwy.

Józef Piłsudski przybył do Puław w piątek 13 sierpnia 1920 r. Tymczasowa Kwatera Główna Naczelnego Wodza mieściła się w Państwowym Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW). Sam Józef Piłsudski zamieszkał w prawym skrzydle pałacu u państwa Zofii i Stanisława Golińskich. Natomiast Sztab Naczelnego Wodza prowadził narady w sali kolumnowej Biblioteki PINGW (przy wielokątnym stole zachowanym do dziś). Tego samego dnia o godz. 10.00 w Irenie koło Dęblina Marszałek spotkał się na odprawie z gen. gen. Leonardem Skierskim i Edwardem Rydzem-Śmigłym. Omówiono na niej plan operacji przeciwko wojskom bolszewickim oraz związane z nią niebezpieczeństwa. Następnie Józef Piłsudski wyruszył na inspekcję oddziałów tworzących grupę uderzeniową, oddanych mu do dyspozycji jako Naczelnego Wodza. Składała się ona z formacji wydzielonych z 3. i 4. Armii tworzących Front Środkowy, którym dowodził gen. Edward Rydz-Śmigły. Z 3 Armii gen. Zygmunta Zielińskiego zajmującej pozycję od Kocka po Brody, grupę uderzeniową tworzyły: 1. Dywizja Piechoty Legionów (DP Leg.) płk. Stefana Dąb-Biernackiego, 3. DP Leg. gen. Leona Berbeckiego, 4. Brygada Kawalerii płk. Adama Nieniewskiego oraz Ochotnicza Brygada Kawalerii mjr. Feliksa Jaworskiego. Z 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego, zajmującej pozycję od Dęblina po Kock, grupę uderzeniową tworzyły: 14. DP gen. Daniela Konarzewskiego, 16. DP gen. Kazimierza Ładosia, 21. Górska DP gen. Andrzeja Galicy, 12. Brygada Piechoty (BP) płk. Jana Dobrowolskiego oraz samodzielny mazowiecki 32. Pułk Piechoty ppłk. Władysława Tarwida. W tym dniu Marszałek przebywał również w Zajezierzu, gdzie stacjonował odwód 4. Armii – 12. BP.

W czasie inspekcji oddziałów polskich głównie z 4. Armii Naczelny Wódz w sobotę 14 sierpnia 1920 r. odbył w Irenie przegląd 57. Pułku Piechoty z 14 DP. Udekorował wówczas kpt. Edmunda Efferta, kpt. Karola Swinarskiego, ppor. Mieczysława Chudzińskiego, sierżantów Władysława Kowalskiego, Bolesława Dąbrowskiego i Michała Bociana oraz szeregowych Walentego Kicińskiego i Władysława Wysockiego Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Następnie wizytował w Dęblinie 58. Pułk Piechoty, gdzie również odznaczył 9. oficerów i żołnierzy Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Z kolei w Braniewie odwiedził starogardzki 65. Pułk Piechoty z 16 DP, a o godz. 17.00 przybył do Firleja, gdzie przyjął na rynku defiladę żołnierzy z 21 DP. Jeszcze tego dnia w nocy Naczelny Wódz przyjął gen. Józefa Leśniewskiego, którego po spotkaniu z gen Tadeuszem Rozwadowskim zamierzał wysłać na Front Galicyjski dla ewentualnego objęcia dowództwa po zmęczonym gen. Wacławie Iwaszkiewiczu. Celem takich decyzji było zapewnienia powodzenia działań Grupy Uderzeniowej, powierzając generałowi aktywną obronę frontu .

W niedzielę 15 sierpnia 1920 r. o godz. 2.00 Józef Piłsudski przyjął w puławskiej Kwaterze Głównej płk. Michała Żymierskiego dowódcę 2. DP Leg. i Leona Mitkiewicza. Podczas rozmowy omówiono główne założenia polskiej ofensywy i kierunek uderzenia. Zadaniem 2. DP Leg. była osłona akcji Grupy Uderzeniowej z kierunku Zamość-Krasnystaw. Tego samego dnia Naczelny Wódz ponownie objeżdżał oddziały 14. DP. W Gołębiu dokonał kolejnej dekoracji Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari kpt. Korwin-Kossakowskiego, por. Rataja, ppor. Matyli oraz sierżantów Eggebrechta, Nawrota i Nowaka z 55. Pułku Piechoty. Po zakończeniu inspekcji Józef Piłsudski powrócił o godz. 13.00 do Puław. O godz. 15.10 Naczelny Wódz napisał list do szefa Sztabu Generalnego gen. Tadeusza Rozwadowskiego, w którym odnosił się do swoich zamierzeń związanych z podjęciem polskiej kontrofensywy. Pisał w nim, że objechał cały front 4. Armii i część 3. Armii. Po dłuższym namyśle zdecydowałem zacząć stąd o świcie [...] Sam siedzę na karku 14. [DP], którą liczę, że tegoż dnia awangardami dopędzę minimum do Garwolina, a może do Pilawy [...] W ogóle chcę 4.Armii i 1 legionowej [DP] nadać od początku taką samą szybkość i takie szalone tempo, jakie kiedyś użyłem przy ukraińskiej ofensywie. Jeżeli mi się uda, a wysiłków nie poskąpię i już wprowadzam całą armię w trans w tym kierunku, to obliczenia moje okażą się słusznymi . Poruszył m.in. również zagadnienie korzyści militarnych wynikających z Rozpoczęcia kontrofensywy z rana 16 sierpnia 1920 r. O godz. 17.00 Naczelny Wódz otrzymał odpowiedź w której gen. Tadeusz Rozwadowski stwierdził, że cała akcja rozwija się korzystnie, zgodnie z przewidywaniami Józefa Piłsudskiego. W liście tym pisze o walkach pod Radzyminem, umyślnych działaniach opóźniających gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, jak i tym, że te wydarzenia sprzyjają podjęciu kontrofensywy w dniu 16 sierpnia. Nakreślił również plan działania dla 2. Armii, stan koordynacji 4. i 3. oraz 4. i 1. Armii oraz przygotowanie określonych oddziałów i realizacji następnych zadań wyznaczonych zgodnie z planem na 16-17 sierpnia 1920 r.

15 sierpnia 1920 r. Józef Piłsudski wydał w puławskiej Tymczasowej Kwaterze Głównej rozkaz operacyjny do bitwy warszawskiej dla oddziałów Frontu Środkowego.Ówczesną sytuację na froncie określał wtedy następująco: Ugrupowanie nieprzyjaciela jest bardzo silne na północy [kierunek na Warszawę], zupełnie słabe w centrum, niezbyt silne na południu [...] Ugrupowania własne, mające na celu przyjęcie nieprzyjaciela napierającego na Warszawę oraz przeprowadzenie kontrofensywy od południa na skrzydła i tyły operujących pod Warszawą sił nieprzyjacielskich, jest na ogół ukończone. Następnie Naczelny Wódz podał: Obejmuję bezpośrednie kierownictwo nad kontrofensywą. Potem wydając wytyczne do działań poszczególnych oddziałów stwierdził, że atak ma się zacząć 16 sierpnia o świcie. Ja będę znajdował się 16 sierpnia na skrzyżowaniu szos Dęblin-Kock i Warszawa-Lublin [...] Zwracam uwagę na bezwzględną konieczność przeprowadzenia całej operacji w nakazanych rozmiarach. Wzgląd na zmęczenie ludzi i na straty nie może tutaj odgrywać roli [...] Wszystkie wojska zrozumieć muszą, że bitwa ta rozstrzyga losy wojny i kraju i że dać może pożądane rezultaty tylko przy najwyższym wysiłku sił i woli każdego poszczególnego żołnierza i oficera.

Jeszcze tego samego dnia Józef Piłsudski o godzinie 18.00 wziął udział w uroczystościach chrztu, prowadzonych przez ks. Stanisława Gawła w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pierwszy Marszałek Polski był ojcem chrzestnym Józefa Stefana, syna państwa Stefanii i Stanisława Minkiewiczów.

ZDJECIE

Akt chrztu Józefa Stefana Minkiewicza z podpisem Józefa Piłsudskiego, (kserokopia ze zbiorów Z. Kiełba)

W poniedziałek 16 sierpnia 1920 r. o świcie ruszyła zwycięska kontrofensywa znad Wieprza, która ocaliła niepodległość Polski i uchroniła Europę od zalewu bolszewizmu. Tego też dnia Józef Piłsudski opuścił Puławy i w godzinach rannych wraz ze ścisłym sztabem znajdował się w Rykach na skrzyżowaniu dróg Dęblin-Kock i Warszawa-Lublin. Jego osobiste zaangażowanie w działania frontowe było dużym zaskoczeniem dla francuskiego płk. L. Faury´ego, który tak je opisał: Pomimo naszych próśb, by się nie narażał, [Józef] Piłsudski szedł pieszo w pierwszych szeregach piechoty. Na zmianę z adiutantem niosłem małą walizeczkę z orderami, którymi po boju natychmiast dekorował za osiągnięcia bohaterstwo i odwagę oficerów i szeregowych. Resztę dnia Naczelny Wódz spędził w samochodzie na karku 14. DP, która swobodnie minęła Garwolin i weszła w obręb działania 16. Armii bolszewickiej, atakującej Warszawę. Natomiast 17 sierpnia 1920 r. Józef Piłsudski cały dzień przebywał w samochodzie na prawym skrzydle armii polskiej odwiedzając Lubartów, gdzie odbył naradę z gen. Edwardem Rydzem-Śmigłym. Po południu przebywał w Łukowie, a wieczorem przybył do swojej kwatery w Garwolinie.

W dniu 15 sierpnia 1930 r. na pamiątkę pobytu Józefa Piłsudskiego w Puławach i wydania rozkazu ofensywy znad Wieprza odsłonięto wmurowaną w zewnętrzną ścianę prawego skrzydła pałacu pamiątkową tablicę. Spod niej 13 września 1936 r. pobrano ziemię, którą w ozdobnej urnie przewieziono na Kopiec Józefa Piłsudskiego do Krakowa. Niósł ją Józef Stefan Minkiewicz. Tablica przetrwała do 1940 r., kiedy to na polecenie generalnego gubernatora Hansa Franka wizytującego instytut (26 lipca 1940 r.) została zdemontowana. Początkowo była ukrywana pod schodami Biblioteki instytutu, od 1944 r. w Pałacu Marynki, zaś w 1960 r. przeniesiono ją w nieznane miejsce. Tablicy nie odnaleziono do dziś. W dniu 12 sierpnia 1990 r. odsłonięto nową, zrekonstruowaną tablicę, przypominającą nam o tych jakże ważnych dla naszego miasta i naszej Ojczyzny wydarzeniach.

ZDJECIE

Demontaż pamiątkowej tablicy z 1930 r., Puławy 1940 r. (Fot. ze zbiorów Towarzystwa
Przyjaciół Puław)

Zbigniew Kiełb
(Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta
Puławski Ośrodek Kultury ,,Dom Chemika”)

*Niniejszy artykuł jest poszerzoną i uzupełnioną wersją pamiątkowego folderu oraz artykułu wydanego przez Starostwo Puławskie z okazji 90. rocznicy Bitwy Warszawskiej i pobytu Naczelnego Wodza w Puławach. Zob.: Z. Kiełb, 90. Rocznica Bitwy Warszawskiej oraz pobytu Józefa Piłsudskiego w Puławach, Puławy 2010, s. 1-4; Idem, O pobycie Józefa Piłsudskiego w Puławach z okazji 90. rocznicy Bitwy Warszawskiej, ,,Kwartalnik Powiatu Puławskiego”, 2010, nr 6, s. 30-33.

Przypisy:

[1] S. Goliński, Puławy. Park – jego dzieje, oblicze i świat roślin, Puławy 2005, s. 27.

[2] J. Połoński, Pobyt Józefa Piłsudskiego w Puławach, ,,Praca”, czerwiec 1937, s. 6-7. Ponowne wydanie tego artykułu w postaci pamiątkowej broszury pod tym samym tytułem nastąpiło staraniem Centralnej Biblioteki Rolniczej Oddział Puławy z okazji 90. rocznicy tych wydarzeń w dniu 15 sierpnia 2010 r.

[3] H. Szymankiewicz, A. Wołk, Marszałek Józef Piłsudski w Puławach, ,,Teka Puławska”, 1989, s. 19-20.

[4] H. Mącznik, J. Macznik, Puławski słownik biograficzny, t. 2, Puławy 2000, s. 186.

[5] Zob. szerzej: G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920. Działania bojowe. Kalendarium, t. II, Koszalin 1990, s. 103-104; W. Jędrzejewicz, J. Cisek,Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t. 2 (1916-1920), Kraków – Łomianki 2006, s. 390-397.

[6] J. Rećko, Szlakami Józefa Piłsudskiego po Lubelszczyźnie, Lublin 2006, s. 30-31.

[7] Ibid., s. 31; W. Jędrzejewicz, J. Cisek, op. cit., s. 399-402; G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, op. cit., s. 111.

[8] J. Rećko, op. cit., s. 31-32; W. Jędrzejewicz, J. Cisek, op. cit., s. 401.

[9] Ibid., s. 402-403.

[10] Ibid., s. 403.

[11] W. Jędrzejewicz, J. Cisek, op. cit., s. 404 nie podali dokładnego dnia opuszczenia Puław przez Józefa Piłsudskiego. Natomiast jako jedyni G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, op. cit., s. 112 podają, że Naczelny Wódz przeniósł swoją kwaterę 15 sierpnia 1920 r. do Dęblina, czego dotychczas nie udało mi się potwierdzić.

[12] W. Jędrzejewicz, J. Cisek, op. cit., s. 404.

[13] Ibid., s. 405-406.