JÓZEF PIŁSUDSKI, POW

22 października 1914 r., w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powstała Polska Organizacja Wojskowa – tajna formacja zbrojna, tworzona od sierpnia 1914 w oparciu o członków Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich. W grudniu 1918 r. POW weszła w skład powstającego Wojska Polskiego.

Cele i struktura POW

Za cel stawiała sobie walkę o niepodległość Polski i przygotowanie kadr dla jej przyszłej armii. Prowadziła szkolenia wojskowe oraz działania wywiadowcze i dywersyjne. Jej pierwszym komendantem został Karol Rybasiewicz (PDS).

22 października 1914 r. na jej czele stanął oddelegowany przez J. Piłsudskiego z 1 pułku piechoty Legionów ppor. Tadeusz Żuliński. Bezimienna dotąd organizacja przyjęła wówczas nazwę Polskiej Organizacji Wojskowej (POW).

Organem kierującym POW była Komenda Naczelna, podporządkowana J. Piłsudskiemu. Przewodził jej komendant T. Żuliński. W skład KN wchodzili m.in. Wacław Jędrzejewicz, Adam Koc, Konrad Libicki, Bogusław Miedziński i Marian Zyndram-Kościałkowski.

Działając na terenie zaboru rosyjskiego POW podzielona była na okręgi, podporządkowane komendantom w Warszawie, Lublinie, Płocku, Radomiu i Siedlcach. Pod koniec 1914 r. powstały również oddziały POW w Petersburgu i Kijowie. Zorganizowano także Oddział Lotny Wojska Polskiego, zajmujący się dywersją, polegającą m.in. na niszczeniu torów kolejowych, mostów, linii telefonicznych oraz zbrojnych akcjach na urzędy rosyjskie.

Po opuszczeniu Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie część członków POW ujawniła się i razem z komendantem Żulińskim weszła w skład I Brygady Legionów. Większość, spośród liczącej wówczas prawdopodobnie około tysiąca osób organizacji, pozostała w konspiracji.

Na terenach zajętych przez armie państw centralnych POW nadal prowadziła działalność szkoleniową i pozyskiwała nowych członków, zawiesiła jednak działalność dywersyjną. Rozbudowując swoje struktury POW korzystała m.in. z bojówek PPS, Narodowego Związku Robotniczego, a także harcerstwa i junactwa. Na polecenie J. Piłsudskiego oddelegowano do niej również kilkunastu oficerów I Brygady Legionów.

Po krótkim okresie pełnienia funkcji komendanta przez mjr Michała Żymierskiego, we wrześniu 1915 r. stanowisko to objął kpt. Tadeusz Kasprzycki. Funkcję jego zastępcy pełnił Kazimierz Sawicki.

W lipcu 1916 r. KN POW podlegało już 19 okręgowych komend, a działalność organizacji zaczęła obejmować także Galicję. Następował stały wzrost liczby członków POW. W listopadzie 1916 r. było ich około 7 tys., w styczniu 1917 r. 11 tys., a w kwietniu tego samego roku około 15 tys.

POW wobec państw centralnych

16 stycznia 1917 r. POW uznała zwierzchnictwo utworzonej Tymczasowej Rady Stanu i ujawniła wobec jej członków organizację. J. Piłsudski obejmując funkcję referenta Komisji Wojskowej TRS, utworzył Biuro Wojskowe, w którym większość stanowisk zajęli zaufani członkowie KN POW: T. Kasprzycki, B. Miedziński, J. Opieliński, M. Zyndram-Kościałkowski, J. Jędrzejewicz, S. Hempel i A. Skwarczyński.

Okupacyjne niemieckie władze wojskowe nie zaaprobowały propozycji J. Piłsudskiego, ażeby POW wykorzystać w akcji werbunkowej przyszłego wojska polskiego.

Po rewolucji lutowej w Rosji najgroźniejszym przeciwnikiem w walce o niepodległość Polski stały się dla POW państwa centralne. Pomimo unikania konfliktów z okupacyjnymi władzami austriackimi i niemieckimi w szeregach POW dochodziło do licznych aresztowań. Organizacja ponownie musiała zejść do podziemia. W deklaracji programowej POW z tego okresu nie wspominano już  o współpracy z legionowymi formacjami Polskiego Korpusu Posiłkowego. POW unikała tym bardziej współdziałania z Polską Siłą Zbrojną.

Konwent Organizacji A

Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 r. obok Piłsudskiego aresztowano także wielu członków POW. W tym okresie na czele organizacji stanął płk Edward Rydz-Śmigły.

Najważniejsze decyzje podejmował Konwent Organizacji A, w skład którego wchodzili, obok wspomnianego E. Rydza-Śmigłego, J. Moraczewski, B. Miedziński, M. Downarowicz, J.Jędrzejewicz, T. Kasprzycki, L. Koc, J. Poniatowski, W. Sieroszewski, A. Skwarczyński, M. Sokolnicki, K. Świtalski, L. Wasilewski, J. Opieliński i B. Ziemięcki.

Konwent przebudował POW. Powołano Komendę Główną i podporządkowano jej cztery Komendy Naczelne: w Warszawie, Krakowie, Kijowie i Lublinie. Komendom Naczelnym podlegały komendy okręgowe. Stan liczebny POW w październiku 1918 r. wynosił blisko 30 tys. członków, w tym w Królestwie Polskim ponad 20 tys. W lutym 1918 r. budowę POW zaczęto również w zaborze pruskim. Jej członkowie wzięli później udział w Powstaniu Wielkopolskim.

Działania dywersyjne i odzyskanie niepodległości

Latem 1918 r. POW zintensyfikowała działania dywersyjne, wznowione już rok wcześniej wobec represji stosowanych przez państwa centralne. Działania te polegały nie tylko na uszkodzeniach mostów, torów kolejowych czy linii telefonicznych, ale miały również charakter akcji zbrojnych przeciwko funkcjonariuszom policji, konfidentom oraz wojskowym patrolom na terenie niemieckiej okupacji.

16 października 1918 r. warszawska Komenda Naczelna zorganizowała kilkanaście zamachów na niemieckie patrole i posterunki policji.  W październiku 1918 r. POW przeprowadziła akcje bojowe także na obszarze austriackiej okupacji. Ich celem było przede wszystkim zdobycie broni i pieniędzy na działalność organizacji. Do najgłośniejszych akcji należał napad na pociąg pod Bąkowcem, niedaleko Radomia.

W październiku i listopadzie 1918 r. POW aktywnie uczestniczyła w przejmowaniu władzy na ziemiach polskich. Jej członkowie stanowili siłę zbrojną wspierającą powstałą w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną, osłaniali pod wodzą Rydza-Śmigłego tworzony w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, a także brali udział w masowej akcji rozbrajania niemieckich żołnierzy na ziemiach Królestwa Polskiego.

W grudniu 1918 r. POW weszła w skład powstającego Wojska Polskiego.

Mariusz Jarosiński (PAP)