O „filozofii egoizmu”

Gdyby zważyć, jak rodziła się grecka filozofia (przed Grekami filozofia nie istniała w naszej cywilizacji) – a rodziła się w dysputach, zatem w „bratnich gronach” (czego innym przykładem są wschodnie relacje Mistrz-wychowanek), musimy skonstatować, iż umiłowanie mądrości wyklucza egoizm: to jedynie zamknięcie się na trywialność tego świata, a nie na chętnych do wspólnej intelektualnej biesiady czy potrzebujących takowego wsparcia; żeby jednak móc takiego wsparcia udzielić, trzeba samemu sobie pomóc, szukając wcześniej oświecenia – a jego podstawą musi być nie wiedza „sama w sobie”, a moralność.

Co prawda z „moralnością” jest ten kłopot, że jak powiada Jonathan Haidt „moralność jest wypadkową powiązanych systemów wartości, praktyk, zwyczajów i wytworzonych psychologicznie mechanizmów działających razem, aby tłumić lub regulować egoizm, tak aby życie społeczne było możliwe” – zatem nie istnieje jako stały, niezmienny wzorzec w dziejach ludzkości, jednak każda jednostka posiada swoje intuicje moralne, stanowiące barierę dla zbyt daleko idących społecznych żądań wobec niej: w odróżnieniu od przyjętego w nauce podziału na „egoizm etyczny” i „egoizm racjonalny” nazwijmy tę ochronną barierę indywidualnej cnoty „egoizmem moralnym”.

Moralny egoizm jest selekcją tego, co nam świat usiłuje narzucić (lub my – światu); wymaga nie zadowalania miłości własnej, co w pewnym sensie jej odrzucenia, gdyż owa selekcja naraża nas na zarzut „aspołeczności” - przed którym jedyną obroną jest… cnotliwe życie, a ono wymaga takich cech (o których już wspomniałem uprzednio) jak odwaga, poświęcenie, niezłomność ducha czy stała autorefleksja: wszystko to oddala nas od życia w grupie, z jej hierarchicznością i koniecznym podporządkowaniem z jednej strony, a korzyściami wynikającymi z „bycia członkiem” (co ciekawe – dzisiejsi „wolnościowcy” bardzo chętnie się zrzeszają!).

Ideał takiej postawy znajdujemy już u podstaw najstarszej funkcjonującej do dziś cywilizacji – chińskiej – w filozofii Lao Tse: Dla zachowania spokoju duszy należy przestrzegać jedności [ducha i ciała] – wtedy nie będą budzić się pragnienia. Dlatego należy wskazywać ludziom, że powinni oni być prości i skromni, zmniejszać osobiste i uwolnić siebie od namiętności. Kto doskonali swoje wnętrze, tego cnota staje się szczera. Tymczasem: Kiedy ludzie dowiadują się, że piękne jest pięknym – pojawia się i wstrętne. Kiedy dowiadują się, że dobro jest dobrem, pojawia się i zło. Gdy usunięto wielkie Tao [prawo naturalne, boski ład kosmiczny], pojawił się „humanizm” i pojawiła się „sprawiedliwość”. Gdy pojawiło się mędrkowanie, powstała i wielka obłuda. Gdy w państwie panuje nieporządek, wtedy pojawiają się „wierni poddani”. Oto dlaczego „cnota” pojawia się tylko po utracie Tao, „humanizm” po utracie „cnoty”, „sprawiedliwość” po utracie „humanizmu”, „szacunek” po utracie „sprawiedliwości”; „uległość” to oznaka braku zaufania i braku oddania; jest ona początkiem buntu - tak Laozi (pisownia zeuropeizowana) przewidywał wszelkie wojny (począwszy od tych „domowych”, w rodzinie, przez wojnę domową, po wojny między państwami); u ich podstaw trudno jednak przecież nie doszukać się niemoralnego egoizmu – i to w jego najgroźniejszej postaci, tj. egoizmu zbiorowego.

Termin ten pojawił się w wystąpieniach rewolucjonistów francuskich jak antidotum na absolutyzm: poświęca się ojczyznę dla interesów poszczególnych ludzi [władców], zamiast poświęcić wszystkie interesy prywatne dla dobra ojczyzny (Saint Just); jak się szybko okazało, egoizm zbiorowy stał się przyczyną nie tylko krwawych rewolucji totalitarnych (począwszy od terroru jakobińskiego, Wandei, przez Meksyk, Portugalię, Hiszpanię, Rosję sowiecką i Trzecią Rzeszę, aż po Kambodżę i afrykańskie „ruchy wyzwoleńcze”), ale też położył podwaliny pod współczesne ideologie liberalne, które pod tym samym sztandarem Wolności (Równości i Braterstwa) kreowały bądź „przywódców postępu”, bądź „najświatlejsze kręgi narodu”; te kręgi to dzisiejsi politycy partyjni, tajne stowarzyszenia i zawodowe korporacje (kasty). Wszystko to dla „dobra wspólnego”… a już przecież duchowy ojciec rewolucji francuskiej, J.J. Rousseau uważał, że nawet gdyby świadoma jednostka, człowiek rozumny, mógł rozwijać się w sposób harmonijny, dostosowując potrzeby do możliwości – to i tak zło, jakie rodzi uspołecznienie jest nieuchronne (zagubionej jednostce zaś Freud oferował grzebanie we własnym libido, im głębsze tym bardziej bezpowrotne)…

Toteż musimy mieć na uwadze, że proces autodoskonalenia musi dokonywać się niejako „poza” społeczeństwem i jego receptami* – tj. w ramach samorefleksji i w oderwaniu od innych zajęć (pisał Niels Bohr: Równolegle do lekcji z teorii atomu musimy zwrócić się ku problemom epistemologicznym, z którymi zetknęli się już tacy myśliciele jak Budda i Laozi, próbujący zharmonizować naszą sytuację widzów i aktorów w wielkim dramacie egzystencji) – gdyż „filozofia moralnego egoizmu” (jak ją tu przedstawiamy) nie działa w skali masowej. Nie znaczy to przecież, że własna pomyślność („oświecenie”, „spokój duszy”) jest tym celem, do którego mamy finalnie dążyć (mądrość zamknięta w „wieży z kości słoniowej” byłaby egoizmem amoralnym): jest ona bowiem tylko środkiem do obowiązku „świecenia przykładem”(czy w codziennym życiu, czy publicznie, np. przez własną działalność, czy twórczość); niech nam na tej indywidualnej drodze towarzyszą słowa (św.) Thomasa More’a – znane jako fragment „Modlitwy o łaskę pogody ducha”:

Nie pozwól [Panie], żebym kłopotał się zbyt wiele wokół tego panoszącego się czegoś, co się nazywa moje “ja”.

*o pułapce „społecznych recept” – w kolejnym Słowie