O cenzurze i pochodnych słów kilka

Widzę, że w związku z ostatnimi wydarzeniami powrócił temat cenzury, kwestia zawsze, jak Lenin, wiecznie żywa. Aby dolać trochę oliwy do ognia, pozwolę sobie odezwać się, po dość długim okresie milczenia :)

Biało - czarne modele, czyli co mamy w głowach

W naturze ludzkiej zakodowana jest chęć do porządkowania otaczającego nas świata. Z biegiem czasu, w miarę jak kolekcjonujemy informacje o tym, co dookoła, w naszym umyśle pojawia się coraz więcej gotowych schematów. Nie musimy po raz kolejny wyważać otwartych drzwi, na pewne tematy mamy już wyrobioną opinię, niepotrzebna nam kolejna analiza. Z kolei część naszych przekonań dostajemy "w prezencie". Nabyte na podstawie wychowania, preferowanego systemu etycznego, bezpośrednio związane z naszym światopoglądem, itd.

O ile do pewnego momentu naszego życia jesteśmy stosunkowo otwarci na nowe idee i interpretacje, o tyle później zaczynamy stopniowo rezygnować ze zbędnego (co często jest prawdą) wysiłku umysłowego, na rzecz posługiwania się sprawdzonymi konstruktami.

Kradzież jest zła, o tym wiemy i nie musimy zawracać sobie głowy zastanawianiem się, czy aby na pewno. Altruizm jest cechą pożądaną, a zdrada zasługuje na potępienie. Oczywiście zdarzają się sytuacje kontrowersyjne, nawet jeśli idzie o tak "proste" sprawy, nie można zbytnio upraszczać, ale to jednak margines.

W wielu przypadkach nasza reakcja będzie wręcz instynktowna, słyszymy mord - myślimy zło. To nie jest ani złe, ani dobre, że tak reagujemy, tak po prostu jesteśmy skonstruowani. Ktoś powie: ale brak refleksji, jak tak można; ktoś inny: no, o czym tu dywagować! Ba.

Problem leży w tym, że wiele ze znanych nam pojęć, jednoznacznie przypisanych do jakże komfortowego modelu "czarne - białe", jednak może, i powinno, podlegać, przynajmniej okresowej jak sprawdzenie gaśnicy pianowej, weryfikacji. 

I powracamy do cenzury. Narzędzie zła, oręż systemów totalitarnych, jednoznacznie kojarzona z ograniczeniem świętego prawa jednostki do wypowiadania własnego zdania, czyż może być coś gorszego?

Państwo? A co ma do tego państwo?

Czy wielu z nas zastanawia się czym zasadniczo są państwa, w ramach których egzystujemy (chcąc, nie chcąc)?. I jakie mechanizmy powodują, że ten twór jednak istnieje i, lepiej lub gorzej, ale swoją rolę pełni?

Na potrzeby tego tekstu zdefiniujmy sobie roboczo państwo jako twór wykreowany przez daną społeczność, którego celem jest zapewnienie szeroko pojętego bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Aby ten podstawowy cel osiągnąć konieczne jest zaprowadzenie porządku, ładu, według uprzednio zdefiniowanych przez społeczeństwo reguł (przynajmniej w teorii). Ta organizacja przymusowa, ma do dyspozycji szereg środków kontroli, służących właśnie do tego, aby obywatele byli zmuszeni pewnych zasad przestrzegać. Inaczej struktura przestanie funkcjonować, z definicji, jak też w praktyce. Wojsko, policja, administracja działają w interesie państwa, zapewniają jego byt i ciągłość. Ale są tu jeszcze inne równie istotne elementy - choćby gość dzisiejszego chmurnego poranka, koleżanka cenzura.

"Mówią wieki" :)

Jeśli popatrzymy wstecz, na różne formy ustrojowe, szybko dojdziemy do wniosku, że cenzura była i jest. Wszechobecna, czasem, szczerząca zęby niby donoszący sąsiad, czasem stonowana i kulturalna, jak szacowna bostońska familia z tradycjami.

Każde państwo, od zarania dziejów cenzury potrzebowało i używało. Nie wyobrażam sobie jaskiniowca, który bez ogródek zwraca wodzowi uwagę, że jego maczuga jest źle zrobiona, a na ostatnim polowaniu na mamuty zdecydowanie się obijał. Oczywiście, mógł to zrobić - tylko, że wiązało się to z ryzykiem oberwania tą własnie maczugą przez niepokorny łeb. Czyli: siedź cicho i nie pyskuj, albo bądź gotowy na konsekwencje.

To było proste, podobnie jak życie w tamtych czasach (chociaż.. nie dałbym sobie chyba rady z taką maczugą:)). Później idea wyewoluowała, w miarę jako doszliśmy do bardziej skomplikowanych tworów politycznych. Tak tylko, aby nadmienić: w starożytnym Rzymie zbrodnia obrazy majestatu (i niezapomniany wynalazca list proskrypcyjnych boski August), w wiekach średnich mówienie pewnych rzeczy o lokalnym kacyku, o, przepraszam, baronie, albo o duchowieństwie, to wszystko też miało swoje konsekwencje, zazwyczaj bardzo przykre.

Nieprawdą jest, że tylko systemy autorytarne i monarchie posługiwały się niezbędnym narzędziem cenzury. Ależ skąd. Pamiętacie "Państwo" Platona i passus o konieczności właściwego wychowywania młodzieży?

A Rzym, ten republikański, czy aby nie tam funkcjonowało stanowisko cenzora? Biedni byli ci senatorowie, oceniani również za to, czy prowadzą się wystarczająco moralnie... a może nie biedni, może własnie tak to powinno wyglądać?

Skądinąd, republiki starały się tworzyć jakiś bufor bezpieczeństwa w postaci instytucji kontrolujących kontrolę - z tym też rożnie bywało, no, ale liczą się intencje... ;)

Ach, byłbym zapomniał, a jak się Wam podoba cenzura w kwestii - sztuki? Renesansowi malarze zmuszeni do poprawki swoich dzieł, bo jednak księżna brzydko wygląda z tą brodawką na nosie...

Zdarzało się? - zdarzało...

XVIII- wieczna wolność słowa, czyli na barykady!

Oświecenie, formalnie i powszechnie, zaczęło głosić jak istotnym i niezbywalnym elementem wolności sensu stricto jest również "wolność słowa". Czyli prawo do głoszenia swoich poglądów wszem i wobec, bez narażania się na serwowaną przez państwo karę. 

Generalnie, fatalnym błędem ówczesnych rządzących było dopuszczenie się do szerzenia się podobnych idei. Sprzedawały się jak świeże bułeczki, szczególnie we Francji, a godziły wprost w "podstawy ładu społecznego" (no, proszę już wtedy to wyrażenie funkcjonowało, jak zabawnie). Co prawda, w ramach zabawy intelektualnej kilka razy próbowałem się postawić w roli takiego Ludwika XV i zastanawiałem się co bym zrobił - dobrego rozwiązania nie znalazłem. Ale to dygresja, przepraszam :)

Jak się to wszystko skończyło - wiemy. Ale powróćmy jeszcze na moment do XVIII wieku, filozofów, encyklopedystów, wielbicieli Kasi Wielkiej, hodowców trawników w Ferney oddających życie za słowa oponenta i innych "wyznających"...

Samo sformułowanie "wolność słowa" niesie ze sobą pewne niebezpieczeństwo. Zakłada mianowicie nieuchronny relatywizm, bo: wszystko można mówić, ale, przecież, istnieją inne uwarunkowania, sprawiające że - no, nie wszystko.

Potraktuję to, litościwie, jako pewien przebłysk rozsądku. Nawet wtedy, światli teoretycy (chyba!) zdawali sobie sprawę, że absolutna wolność w wygłaszaniu swoich opinii prowadzi do eskalacji negatywnych emocji, buntu, chaosu i anarchii - a potem - potem do kolejnego, być może gorszego zamordyzmu. Zabawa zaczyna się od jednostek, potem ogarnia już większość społeczeństwa (tak na marginesie, nie widzicie analogii do współczesności, naprawdę?), i tak dalej... Zresztą historia potwierdziła diagnozę, niepotrzebny mi tutaj Napoleon, wystarczy, że przypomnę Komitet Ocalenia Publicznego...

Niestety, a jest to dla mnie poniekąd niepojęte, w dalszym ciągu mentalnie konsumujemy resztki po XVIII-wiecznej filozoficznej "uczcie duchowej". Od przekonania, że człowiek jest z natury dobry, a psuje go środowisko, aż do mrzonek o konieczności zniesienia cenzury. Bo przecież, jeśli człowiek dobry, wszyscy równi, a społeczeństwo to my poprawimy/poprawiliśmy/poprawiamy (niepotrzebne skreślić w ilości dowolnej) - po co nam taka zbrodnicza kontrola...

Tak, wnioski bez zarzutu, tylko z tymi założeniami coś nie bardzo...

Granice?

Ale powróćmy do tego co jest w tym wszystkim najistotniejsze. Dywagacje historyczne mogą być nudne, tak samo filozoficzne. Ale teraźniejszość, rzeczywistość pozostaje.

"Przeszkoleni" przez system komunistyczny reagujemy na słowo cenzura prawie tak, jak sympatyczne czworonogi na zapaloną lampkę. To złe! To - wstęp do totalitaryzmu!

Na to pierwsze odpowiem - nie. To nie jest złe, to jest konieczność. No chyba, że do listy wcześniej wymienionych autorytetów dopiszemy, na przykład, pana Bakunina. Ja, niestety, ale na to się nie piszę, anarchia do mnie nie przemawia. Kolejna utopia.

A na drugie odpowiem tak. To zależy. Owszem, ograniczanie wolności wypowiedzi jest praktycznie pierwszą rzeczą, która robi władza totalitarna. I polemika z tym byłaby czystą głupotą.

Natomiast - zauważcie Państwo, że KAŻDA władza stosuje, a nawet POWINNA stosować cenzurę. Są pewne treści, które nigdy nie powinny być prezentowane publicznie. I większość ludzi to wie i czuje - tak im nakazuje wewnętrzny kompas moralny. Nawoływanie do dyskryminacji, do, w skrajnym przypadku zabójstw - czy powinno się pozwolić na takie wypowiedzi?

A ci którzy tym co mówią, godzą w podstawowe interesy państwa i narodu - nazwijmy to bez ogródek, zdradą - też im wolno?

Aha - już słyszę te głosy: nie, nie wolno, ale to sytuacje oczywiste.

Primo, dla niektórych pewne rzeczy są oczywiste, dla innych nie. Ludzie "tak mają". Secundo, czyli jednak nie wyznajemy niczym nie ograniczonej wartości słowa - zgadzam się jak najbardziej, ale nazywajmy to po  imieniu - cenzurą.

I, pod rozwagę uniżenie poddaję, nie piszę nic o wymogach tzw. kultury. Raz, że jest to jedno z najbardziej śliskich kryteriów, ulegające stosownym mutacjom łatwo i często, w zależności od preferencji i potrzeb dyskutanta (a nie??), dwa - nie jest mi to do niczego potrzebne. Niech kultura spoczywa w spokoju (na razie), gdzieś między Concergerie a Whitehall ;)

Czynnik ludzki, czyli która krowa dla Kalego.

Coś nam tutaj umknęło, a mianowicie tytułowy czynnik ludzki. A konkretnie, osoby, które cenzurę zaprowadzają. To zazwyczaj rząd, monarcha, czasem "opinia publiczna". A tu jest, znowu ten sympatyczny, już wzmiankowany zwierzak, pogrzebany. "Rząd dusz" można sprawować w imię różnych idei. Pod niektóry mi podpiszemy się bez wahania, inne są wstrętne, a inne haniebne. O wszystkim decydują osoby "na górze", ich własne przekonania, cele i, last but not least, sumienie...

To do nich zależy co będzie "myślozbrodnią", czy krzyk "Ukrzyżujcie go!", czy krytyka przewodniej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Bo gdyby Piłat zachował się zgodnie ze swoim sumieniem zamiast umyć ręce... - czyżby prototyp poprawności politycznej i oportunizmu? No tak, uszanował "vox populi" (tylko że vox Dei akurat był inny), w imię - wiadomo czego. Ale znowu schodzę na manowce, daję wyraz swojej własnej niechęci do "demokracji liberalnej" (model podręcznikowy), przepraszam, to już się nie powtórzy :). A przynajmniej nie w tym tekście ;)

Jakich ludzi mamy u władzy, taką mamy cenzurę.

A sama ona, instytucja, oczerniona wielokrotnie i odsądzona od czci i wiary - czy nie warto jej trochę współczuć? Przecież to tylko narzędzie - czy młotek zasługuje na potępienie? A też można nim zabić....

Bo jak Kali ocenzurować, to jednak dobrze...