Z Zeszytów Historycznych WiN-u... (1) - część 5/5

Jan Jandziś „Sosna” ukrywał się ostrzeżony przez „Korkociąga”, że o likwidację Świątka i Sobolewa UB podejrzewa jego i Augustyna Kurka 70 . Ujawnił się 8 III 1947 r. w PUBP w Tarnowie, zatajając jednak szczegóły swej działalności. Przyznał się tylko do udziału w nieudanej próbie zamachu na Sobolewa, ograniczając swoją rolę do wskazania „sowietnika” 71 . Wkrótce zatrzymany przez funkcjonariuszy UB zbiegł z samochodu, którym wieziono go do Tarnowa. Ponownie ujęto go 21 IX 1951 r. pod fałszywym nazwiskiem w Przemyślu. 29 II 1952 r. WSR w Krakowie pod przewodnictwem Tadeusza Makowskiego 72 skazał go za dowodzenie akcjami likwidacyjnymi na karę śmierci, złagodzoną na mocy amnestii do 15 lat więzienia.

Poszukiwany przez UB Mieczysław Cielocha został aresztowany przypadkowo w noc sylwestrową 1946 r. Jak zapisał w 1980 r. funkcjonariusz Biura „C” Józef Bankiewicz:

W nocy 31 grudnia 1946 r. żołnierze jedn. WP oddelegowani do przeprowadzenia akcji propagandowej przedwyborczej na terenie powiatu Tarnów, będąc we wsi Wola Rzędzińska – przypadkowo zatrzymali osobnika, który nie posiadał żadnych dokumentów, a rewidujący go żołnierze znaleźli przy nim pistolet. Wobec powyższego przekazali w/w do dyspozycji PUBP w Tarnowie. W toku prowadzonego śledztwa i czynności operacyjnych ustalono, że zatrzymany osobnik to Cielocha Mieczysław ps. „Sprytny” i jest dowódcą bojówki WiN.

W ciągu kilku dni aresztowano pozostałych członków jego grupy i błyskawicznie przygotowano rozprawę, która miała odegrać ważną rolę propagandową w okresie przedwyborczym 73 . Po procesie pokazowym przeprowadzonym w „czarnej sali” Sądu Okręgowego w Tarnowie, WSR w Krakowie pod przewodnictwem Juliana Polana-Haraschina 74 ogłosił 15 I 1947 r. wyrok, w którym M. Cielochę (i dziewięciu pozostałych oskarżonych) skazano na śmierć 75 . Wyrok wykonano 7 II 1947 r. w więzieniu w Tarnowie, plutonem egzekucyjnym dowodził sierż. Józef Dawid 76 .

Bolesław Kalaciński ps. "Trawka", fotografia sygnalityczna wykonana w areszcie PUBP w Tarnowie w 1948 r. (Z archiwum IPN).

Udział w likwidacji tarnowskich funkcjonariuszy bezpieki miał dla niektórych jej uczestników również inne, całkowicie nieoczekiwane następstwa. Fakt ten stał się bowiem podstawą szantażu przy werbunku do współpracy tych, którzy za zamach na Świątka i Sobolewa nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności sądowej.
Ujawnienie w wyniku akcji amnestyjnej udziału Jandzisia w nieudanej próbie zamachu na Sobolewa stało się podstawą planu jego zwerbowania w czerwcu 1947 r. Jandziś wówczas zbiegł i zaczął się ukrywać, a gdy został aresztowany (jako ostatni), był już w pełni obciążony zeznaniami innych i sądzony 77 .

Inny los spotkał drugiego wykonawcę tego zamachu. Stanisław Zaucha „Olsza” uniknął aresztowania w styczniu 1947 r., ukrywał się w Woli Rzędzińskiej i 4 IV 1947 r. ujawnił się, także z udziału w likwidacji Sobolewa. Już w sierpniu 1947 r. zatwierdzono w WUBP w Krakowie jego kandydaturę na werbunek, który nastąpił 16 II 1948 r. Zadaniem informatora ps. „Brzoza” było rozpracowywanie byłych członków bojówki, a także znanych mu żołnierzy AK. Tak w PUBP oceniano jego współpracę po dwudziestu miesiącach:

Inf. „Brzoza”, zawerbowany 16 II 1948 r. jako ujawniony członek nielegalnej organizacji „WiN”, pochodzenia chłopskiego. Od chwili zawerbowania pracuje dobrze. Na podstawie doniesień inf. „Brzoza” aresztowano 5 członków bandy, oraz wyłoniono z terenu jego miejsca zamieszkania byłych czł[onków] AK, z którymi inf. jest obecnie w kontakcie. Dalsze jego możliwości pracy są takie, że obecnie może on tylko dawać wiadomości o byłych członkach AK, gdyż bandy w terenie jego zam. nie ma, lecz na tymże terenie grasowały bandy „WiN-owskie” po wyzwoleniu, z którymi to bandami sam był powiązany, a obecnie ma dalszy kontakt z ujawnionymi członkami „WiN” oraz AK, w którym to środowisku tkwi bezpośrednio 78 .

W krótkim czasie okazało się jednak, że w rzeczywistości informator w miarę upływu czasu coraz mniej chętnie współpracował, a na początku 1950 r. odmówił kategorycznie. Podczas spotkania kontrolnego 11 III 1950 r.

...w trakcie badań i prowadzonych rozmów inf. „Brzoza” przyznał się, że będąc u spowiedzi – przyznał się księdzu, że wydał do Urzędu Bezpieczeństwa ludzi, którzy zostali aresztowani […] przy czym powiedział, że współpracuje z UB, na co rzekomo miał powiedzieć mu ów ksiądz, że tego robić nie należy, gdyż tym samym zdradzając kogoś wyrządza się krzywdę tej osobie, co jest grzechem. W związku z tym, że zachodzi podejrzenie, że inf. „Brzoza” może specjalnie być nastawiony ze strony kleru, wobec tego nie dawano inf. „Brzoza” żadnego zadania, lecz postanowiono delikatnie się z nim obejść i zrobić z nim rzadziej spotkania celem utrzymania go na łączności do czasu gruntownego zbadania sprawy 79 .

To „delikatne obejście” oznaczało, że za sprawą UB Zaucha został usunięty ze szkoły. Zwrócił się wówczas z prośbą o zwolnienie ze współpracy i umożliwienie dalszego kształcenia do MBP. Wyjaśniając problem, WUBP w Krakowie w piśmie do MBP stwierdził, że ww. na żadne względy nie zasługuje . Po kilku tygodniach korespondencji w MBP uznano, że jest to problem urzędu w Krakowie. Ostatecznie 12 I 1951 r. raport o wyeliminowaniu informatora ps. „Brzoza” został zatwierdzony przez zastępcę szefa WUBP w Krakowie, a S. Zaucha poddany rozpracowaniu 80 .

Bolesław Kalaciński ps. "Trawka", (Z archiwum IPN).

Po aresztowaniu na początku lat 50. Kowala i Jandzisia pojawiły się nowe materiały świadczące o udziale w pracy podziemnej, w tym w akcjach likwidacyjnych, Bolesława Kalacińskiego. Wykorzystali to funkcjonariusze Wydziału III WUBP w Krakowie, którzy 7 XI 1952 r. zmusili go do podpisania zobowiązania do współpracy. Kalaciński przyjął ps. „Zimny”. Zatwierdzając werbunek zastępca szefa WUBP w Krakowie napisał:

W wypadku nie otrzymania szybkich rezultatów wyników współpracy z winy informatora – aresztować. W związku z tym prowadzić prawidłową współpracę – skoncentrować go na walce z ukrywającymi się, za 3 mies. zameldować 81 .

Mimo tej notatki, niechętny współpracy „Zimny” nie został aresztowany. Przez następne miesiące to zrywał spotkania, to pozwalał na nawiązanie z nim kontaktu, składał zlecane mu opracowania struktur AK i WiN, unikał jednak podawania personaliów, a w charakterystykach osób pomijał wiele znanych dobrze UB faktów. Po osiemnastu miesiącach takiej współpracy, którą kontynuowano zapewne w nadziei, że uda się przełamać jego niechęć, 30 V 1954 r. przekazano „Zimnego” do PUBP w Tarnowie. Po siedmiomiesięcznej przerwie w październiku 1954 r. podjął go szef PUBP. Stosunek Kalacińskiego do dalszych kontaktów najlepiej oddają – zapisane przez prowadzącego – słowa informatora:

W toku przeprowadzonych rozmów na okoliczność działalności AK i WiN wyraził się, że przecież ta organizacja nie istnieje i po co wam stale wałkować jedno i to samo zagadnienie. Poza tym w dalszym ciągu zaczął biadolić nad swoją pracą zawodową i co do współpracy z UB to on nie ma możliwości i o niczym nie wie obecnie 82 .

Po kwietniu 1955 r. „Zimny” całkowicie przestał stawiać się na spotkania. W lutym 1956 r. w PUdsBP w Tarnowie założono na niego sprawę ewidencyjno-operacyjną (potem – operacyjnej obserwacji). Wkrótce B. Kalaciński stał się jedną z czołowych postaci środowiska kombatanckiego w Tarnowie.

W październiku 1956 r. ujawnił publicznie, że stosowano wobec jego osoby szantaż, jak się wyraził wciągając go do współpracy, jako pierwszy wszczął oszczerczą propagandę na terenie Tarnowa skierowaną p-ko Partii i całemu systemowi socjalistycznemu. Oskarżał funkcj[onariuszy] b. Urzędu B.P., że stosowali p-ko niemu niedozwolone metody śledztwa. Samowolnie powołał Komisję Rehabilitacyjną złożoną z czł. WiN udzielając rehabilitacji osobom zwolnionym z więzień wciągając tychże do ZBoWiD. […] został wybrany na z-cę przewodniczącego zarządu ZBoWiD w Tarnowie. Pełniąc te obowiązki polecił, aby przy przyjmowaniu członków […] nikt z czł. Partii lub innych osób nie mógł przedostać się w szeregi ZBoWiD 83 .

Rozpracowanie B. Kalacińskiego z wykorzystaniem kilku tajnych współpracowników, pomocy obywatelskich i perlustracji korespondencji trwało do lipca 1966 r. i ponownie od czerwca 1970 do listopada 1974 r. Uznano wtedy, że ze względu na wiek (66 lat) nie stanowi on żadnego zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 84 . Były kierownik Rady WiN Tarnów stanowi doskonały przykład trudnych losów swojego pokolenia.

Z Zeszytów Historycznych WiN-u... (1) - część 1/5>
Strona główna>
70. AP Kr, WSR w Krakowie, Sr 40/52, Akta sprawy karnej p-ko J. Jandzisiowi, k. 25, Protokół przesłuchania J. Jandzisia, Kraków, 24 IX 1951; Ibidem, k. 125, Protokół rozprawy głównej, Kraków, 14 II 1952.
71. IPN Kr 009/2572, t. 1, Teczka personalna informatora ps. „Zimny”, k. 91, Wyciąg z oświadczenia ujawnionego Jandzisia Jana.
72. Tadeusz Makowski, ur. 27 IV 1922 w Sosnowcu, woj. katowickie, s. Jana i Marii (z d. Szklarzyk). W l. 1929–1935 ukończył szkołę powszechną w Sosnowcu, a następnie Gimnazjum im. Bolesława Prusa (1939) oraz Liceum Administracyjne w Katowicach (1945). W tym czasie pracował w piekarni „Hanke” w Sosnowcu (1940–1941), w Fabryce Części Rowerowych w Będzinie (1941), był także przez kilka miesięcy wywieziony do obozu robót przymusowych w Heidebrek w III Rzeszy (VIII–XI 1941), następnie był zatrudniony jako księgowy w hurtowni „Ziemiopłód” w Będzinie (1942–1945) oraz kierownik działu Wojewódzkiej Centrali Rolno-Handlowej w Katowicach (1945). W „ludowym” WP od 31 VII 1945 r., skierowany został do Szkoły Oficerów Poborowych w Łodzi. Po jej ukończeniu pracował w sądownictwie wojskowym, początkowo jako asesor w WSR w Katowicach – 1 III 1946 – 18 VI 1947, a następnie w WSR w Krakowie. Pełnił tu funkcję asesora od 3 VII 1947 do 15 XII 1949 r., a następnie sędziego 16 XII 1949 – 15 VII 1955 r. W 1948 r. rozpoczął studia prawnicze na UJ, uzyskując w 1951 r. tytuł magistra praw. Zdemobilizowany 15 VII 1955 r., pracował następnie w sądownictwie powszechnym, początkowo w Sądzie Wojewódzkim w Krakowie, a następnie w Sądzie Wojewódzkim w Tarnowie. Mieszka w Tarnowie. AWL, TAP Tadeusza Makowskiego; AWL, WSR w Krakowie, Sprawy różne sądu 1947.
73.  IPN Kr 056/1, t. 12, Raport dekadowy Sekcji II Wydziału III WUBP w Krakowie za okres 1–10 I 1947, k. 174–175; IPN Kr 028/2, t. 2, Raport do Wydziału III WUBP w Krakowie, Tarnów, 1 I 1947, k. 223; IPN Kr 074/97, Charakterystyka nr 98 reakcyjnej bandy terrorystyczno-rabunkowej WiN dowodzonej przez Cielocha Mieczysława ps. „Sprytny”, k. 7
74. Julian Polan-Haraschin (1912–1984), sędzia WSR w Krakowie od 1 IV 1946 r., zastępca szefa WSR w Krakowie od 20 IX 1946 do 2 III 1951 r., w tym czasie p.o. szef WSR w Krakowie od 7 VIII 1947 do 16 IX 1947 r. Biogram zob.: F. Musiał [w:] „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, t. 1, w druku.
75. Szerzej zob.: W. Frazik, F. Musiał, op. cit., s. 166.
76. Józef Dawid, ur. 24 II 1906 r. w Dąbrówce Szczepanowskiej, pow. tarnowski, s. Wojciecha i Anny. Ukończył 7 klas szkoły powszechnej. W l. 1919–1927 pracował na roli w rodzinnym gospodarstwie oraz jako drwal. W l. 1927–1928 odbywał służbę wojskową w 16. pp w Tarnowie, a następnie do 1931 r. w 1. Baonie KOP. Później do 1939 r. był drwalem. W kampanii wrześniowej przydzielony do Baonu Obrony Lwowa, po kapitulacji miasta dostał się do niemieckiej niewoli, z której zdołał zbiec. W l. 1939–1945 pracował na roli, żołnierz AK. Od 22 VI 1945 r. referent gminny w PUBP w Tarnowie, od 1 IX 1945 r. komendant bloku, a od 14 X 1947 r. administrator aprowizacyjno-gospodarczy, zwolniony dyscyplinarnie 31 XII 1948 r. Członek PPR, a później PZPR. Przez władze komunistyczne odznaczony m.in. dwukrotnie Brązowym Krzyżem Zasługi. Awanse: plutonowy – 22 VII 1946, sierżant – 24 I 1947. IPN Kr 0149/373, Akta osobowe Józefa Dawida.
77. IPN Kr 028/1, t. 5, Sprawozdania Referatu III PUBP w Tarnowie 1946–1947, k. 131, Raport dekadowy za okres 8–18 VI 1947; Ibidem, k. 138, Raport dekadowy za okres 18–28 VI 1947.
78. IPN Kr 028/1, t. 6, Sprawozdania Referatu III PUBP w Tarnowie 1948–1950, k. 272–273, Raport za listopad 1949, stan agentury Referatu III.
79. IPN Kr 009/64, Teczka osobowa informatora ps. „Brzoza”, k. 21, Meldunek, Tarnów, 28 III 1950.
80. IPN 00231/169, Sprawa obiektowa dot. członków WiN, t. 6, k. 80–90, Materiały dot. S. Zauchy; IPN Kr 009/64, Teczka osobowa informatora ps. „Brzoza”.
81. IPN Kr 009/2572, t. 1, Teczka personalna informatora ps. „Zimny”, k. 17, Raport o dokonanym werbunku informatora ps. „Zimny”, Kraków, 8 XI 1952.
82. Ibidem, t. 2, Teczka robocza informatora ps. „Zimny”, k. 65, Raport z odbytego spotkania z inf. „Zimny”, Tarnów, 19 X 1954.
83. Ibidem, t. 3, Kwestionariusz ewidencyjny na B. Kalacińskiego, k. 22–24, Charakterystyka, Tarnów, 19 X 1961.
84. Ibidem, t. 3–4, Kwestionariusz ewidencyjny na B. Kalacińskiego.