Być sobą

 co to znaczy „być sobą”.
Wydawało mi się wcześniej, że wiem, co to znaczy. Teraz jednak straciłem tę pewność. Dawniej „było się sobą”, kiedy nie ulegało się zewnętrznym presjom i podszeptom i kierowało się własną etyką i własnym intelektem. Nie zawsze to można było uznać za postępowanie pozytywne, bowiem własna etyka i rozum mogły być znaczne niższej próby niż podszepty z zewnątrz. W każdym razie dziś wygląda na to, że omawiane hasło stało się grzeczniejszą formą okrzyku – róbta, co chceta. No właśnie, „co chcema”? Szczerze mówiąc, „my nie wiema”.
Stwórzmy mianowicie model „jeźdźca”. Jeźdźca, który stanowi niejako psychofizyczną jedność z koniem. Jasną jest rzeczą, że to człowiek narzuca koniowi swoją wolę. Jeżeli puści wodze, czyli przestanie koniem powodować – to w zależności od temperamentu zwierza w krańcowych przypadkach spotka się z następującymi zachowaniami: Koń się zatrzyma i zacznie szczypać trawę: koń z oczami na wierzchu runie do przodu i będzie tak biegł, aż padnie.
Jeżeli to ma być jedność, to kiedy ten układ jest sobą? Kiedy jeździec powoduje koniem, czy kiedy koń powoduje jeźdźcem?
Mam i inne sposoby rozpatrywania ludzkiej jaźni. A oto one:

Twierdzenie I
W każdym człowieku istnieją trzy elementy: intelekt, emocja i wola. Intelekt jest skalarem, emocja i wola wektorami. Motorem naszych działań jest emocja. Intelekt, w zależności od swoich możliwości, analizuje przeszkody na drodze do wskazanego przez emocje celu. I nie tylko. Mówimy: „Siłą woli powstrzymałem się, żeby nie dać mu w pysk”, lub „Rozsądek nakazywał mi... ale...”. Wielokrotnie intelekt uruchamia wolę przeciwko wszechwładnej emocji. Warto zauważyć, że uczeni, którzy nazwali gatunek, do którego zresztą należeli – „homo sapiens” grubo się pomylili. To jest gatunek „homo emocjonalis”.
Przeanalizujmy znany mi do znudzenia przypadek. Mamy wyjść na wspinaczkę, a jej cel jest atrakcyjny. Nie mamy dostatecznej ilości sprzętu, pogoda nie wróży nic dobrego, partner nie czuje się najlepiej – a jednak idziemy. Emocja nas tam wypycha. Głuszy głos rozsądku, wola nie interweniuje. Potem wpadamy w tarapaty. Po wielu przygodach chronimy się w jamie śnieżnej; na zewnątrz przez całą noc szaleje wichura. Ranek nie przynosi poprawy pogody. Emocja podpowiada: „Zostańmy! Tu jest lepiej”. Rozsądek analizuje: „Jeśli zostaniemy, to koniec”. Siłą woli wywlekamy się z jamy w zimne piekło i schodzimy.

Twierdzenie II
W każdym człowieku istnieje stop geniusza z idiotą. Jeżeli stop jest eutektyczny, wychodzi szarość i nijakość. Jeżeli składnika geniusza jest więcej, stop staje się nadeutektyczny i wytrącają się zeń tęgie kawały czystego geniusza. Jeżeli stop będzie podeutektyczny – słyszeć będziemy chlupot idiotyzmu.
Przedstawiony tu model odnosi się tylko do intelektualnych możliwości osobnika. Niemniej, przy głębokim naruszeniu proporcji pomiędzy emocją a intelektem, obraz będzie identyczny, zwłaszcza, jeśli grać tu będą rolę takie emocje, jak pycha, czy ambicja. Obcując z tak nawiedzonym człowiekiem – nawet wiedząc, że ma wielkie osiągnięcia – odniesiemy wrażenie, że o żadnym stopie w ogóle nie ma mowy, i że tęgie kawały geniusza pływają tu swobodnie w zupie idiotyzmu.

Twierdzenie III
Ludzie dzielą się na cwaniaków i frajerów. (Użyte tu nazewnictwo wziąłem z określeń strony przeciwnej). Cwaniacy mają prostą filozofię życiową: „Grabie grabią do siebie”. Gdy ich ktoś ośmieszy, uważają to za największą obelgę, jednocześnie uwielbiają ośmieszać innych. Wznoszą również znany okrzyk: „Śmierć frajerom”. To sformułowanie, bardzo natarczywie funkcjonujące za czasów mojej młodości, zmusiło mnie w końcu do wyodrębnienia obydwu grup czystych. Przy czym muszę tu od razu zadeklarować – jestem po stronie frajerów. Wyznają oni bliski mi sposób wartościowania i bliskie są mi hasła miłości ojczyzny czy miłości bliźniego. Potrafią odróżnić dobro od zła i wybierają dobro. Jeżeli tak określimy frajerów, to od razu widać, że ich królem był... Chrystus. Nie tylko potrafił się poświęcić dla dobra ludzkości, ale jeszcze pozwolił się ośmieszyć, krocząc cierniową drogą wśród wyzwisk i drwin gawiedzi.
Oczywiście typy czyste zdarzają się bardzo rzadko, przy czym znacznie więcej jest czystych cwaniaków niż czystych frajerów.
Znacznie później przyszło mi do głowy, że należy wyróżnić jeszcze jedną jednostkę psychiczną. Nazwałem ten typ mazgajem. Mazgaj jest osobnikiem, który mając w ogromnej przewadze cechy frajera zazdrości cwaniakowi, albo odwrotnie. Mazgaje są niebezpieczni. Niepogodzeni ze sobą, włóczą się po świecie, zatruwając atmosferę. Nie umieją zmienić siebie, toteż zaczynają nienawidzić innych lub nimi gardzić. Kierują się zasadą, że cel uświęca środki. Niebezpieczeństwo współdziałania z nimi polega na tym, że nie można przewidzieć, czy zwycięży w nich prawdziwa natura – na przykład frajera – czy też bunt przeciwko sobie („Do cholery, chociaż raz nie będę frajerem!) doprowadzi ich do czynów wręcz odwrotnych.
W świetle tego, co napisałem powyżej, powiedzenie „bądź sobą” traci sens. A jeśli nawet go ma, to wcale nie jest powiedziane, że należy mu przypisywać wartości dodatnie.
Trzeba bardzo długiej pracy nad własną jaźnią, żeby w końcu nadać temu sformułowaniu jakiś element wartościujący i, jak przypuszczam, dla każdego będzie on trochę inny. Trzeba tę wewnętrzną kapustę jakoś poukładać, czyli na własny użytek określić: JA – to kto? Bez tego wkładu pracy – czyli a priori, można jedynie zawołać – będę sobą, napiję się coca coli. Bo tak głosi reklama.

AW

PS. Powyższy tekst jest znowu kawałkiem mojej książki „Dymy nad Kartofliskiem” ponieważ jednak nie jest to książka popularna pozwalam sobie sądzić, że ten tekst nie jest Państwu znany. Autor