Piekło na Ziemi

W latach 1933-45 władze nazistowskie III Rzeszy zorganizowały na własnym terytorium oraz na ziemiach państw okupowanych zespół przynajmniej 12 tysięcy obozów i podobozów kierowanych przez SA, a później SS, policję i Wehrmacht. Pierwsze obozy koncentracyjne zostały zorganizowane w III Rzeszy jeszcze przed II wojna światowa, na mocy "rozporządzenia wyjątkowego o ochronie narodu i państwa" z dnia 28 lutego 1933 r. Rozporządzenie to umożliwiało zawieszenie wolności osobistej obywateli niemieckich i zezwalało na aresztowanie i osadzanie bez wyroku sadowego na czas nieograniczony wszystkich osób uznawanych za wrogów państwa i narodu. Sankcjonowało ono praktykę bojówek hitlerowskich (jeszcze sprzed zdobycia władzy w wyborach w 1933 r.) zakładania „prywatnych więzień”, w których przetrzymywano się osoby niechętne rodzącemu się reżimowi, zwłaszcza działaczy robotniczych. Po zdobyciu władzy przez nazistów służyły one przede wszystkim wyniszczeniu opozycji antyhitlerowskiej oraz odizolowaniu ludzi uznanych za groźnych będą "nieprzydatnych". 20 marca 1933 r. na podstawie zarządzenia Heinricha Himmlera zorganizowano pierwszy obóz koncentracyjny w Dachau (niektóre źródła wskazują, że pierwszym niewielkim obozem, założonym 12 marca 1933 r. był obóz Dürrgoy k. Wrocławia). Jeszcze w roku 1933 SA i SS oraz policja, zorganizowały kolejne obozy, m.in. w Oranienburgu, Berlinie (tzw. Columbia-Hause), Papenburgu, Esterwegen, Kemna bei Wuppertal, Sonnenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu. W 1934 r. obozy koncentracyjne podporządkowano SS, a obóz w Dachau stal się obozem wzorcowym. Sztab tych obozów od 1936 (do końca wojny) mieści? się w Oranienburgu. W następnych latach założono obozy w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen (1938), Flossenburgu (1938) oraz obóz dla kobiet w Ravensbrück (1939). Szacuje si?, ?e jeszcze przed wojną? przez obozy niemieckie przeszło 165-170 tysięcy więźniów. Podczas wojny niemieccy naziści wprowadzili nowe typy obozów, zgodnie z rozszerzeniem ich roli w przeprowadzaniu założeń polityki nazistowskiej oraz konkretnych celów natury militarnej. Obozy zaczęły służyć jako miejsca przetrzymywania inteligencji krajów podbitych (w szczególności polskiej), kleru (w szczególności katolickiego), osób związanych z ruchem oporu i podziemiem, ofiar łapanek ulicznych oraz jeńców wojennych. W obozach masowo wykorzystywano więźniów do niewolniczej i wyczerpującej pracy na rzecz niemieckich firm, w tym przede wszystkim koncernów przemysłu wojennego. Eliminacja elit polskich, jak równie? masowe mordy na zwykłej ludności miały miejsce w ramach przygotowanego Generalnego Planu Wschodniego, mającego na celu kolonizację? ziem słowiańskich. Po 1939 r. znacznie rozbudowano dotychczas istniejące obozy koncentracyjne na terenie przedwojennej III Rzeszy, a w miar? zdobyczy terytorialnych w okupowanych krajach organizowano nowe obozy i ośrodki zagłady. Największymi nowopowstałymi tego typu obozami były (w kolejności ich powstawania): Stutthof (sierpie? 1939), Auschwitz (maj 1940), Neuengamme (czerwiec 1940),Natzweiler- Stutthof (lipiec 1940), Gross-Rosen (1940), Bergen-Belsen (październik 1940), Majdanek (październik 1941), Hertogenbosch (styczeń1942), Ryga- Kaiserwald (Salaspils - maj 1943), Mittelbau-Dora (koniec 1943). Przy lokalizacji obozów brano m.in. pod uwagę położenie dogodne ze względów komunikacyjnych, sąsiedztwo wielkich zakładów produkcyjnych lub kamieniołomów w celu wykorzystania pracy niewolniczej więźniów (np. Mittelbau-Dora, Gross-Rosen), szczególnie niekorzystne warunki klimatyczne (bagienne obszary malaryczne, np. Stutthof, Birkenau, Dachau).Osobnym torem potoczyła się historia obozów przeznaczonych dla wymordowania milionów Żydów z całej Europy. Już w 1941, a szerzej od 1942 r., wybrane placówki zaczęto przygotowywać pod kątem masowej
eksterminacji. Instalowano całe systemy komór gazowych i krematoriów, które miały służyć mordowaniu i paleniu tysięcy zwłok dziennie - głównie Żydów. Zgodnie z planem zagłady żydów (tzw. Endlösung, pl. ostatecznego rozwiązania), przyjętym na Konferencji w Wansee, 20 stycznia 1942, w wyselekcjonowanych obozach prowadzono masową zagładę podbitej ludności żydowskiej. W obozach Niemcy mordowali również masowo Romów. Przede wszystkim były to obozy umieszczone w Generalnym Gubernatorstwie funkcjonujące w ramach Einsatz Reinhard: Treblinka II (lipiec 1942), Sobibór (marzec 1942), Bełżec (marzec 1942), a także znajdujące się na terytorium Rzeszy: obóz zagłady Kulmhof (grudzie? 1941) oraz Birkenau. W miarę awansu wojsk alianckich na Berlin, Niemcy próbowali zatrzeć ślady funkcjonowania obozów. Niektóre rozbierali i równali z ziemią, inne wysadzali w powietrze. Ostatnich więźniów wyprowadzano w marszach śmierci. W obozach tych więziono około 18 mln. osób, z których zginęło 11 mln. Dziś na terenach najważniejszych byłych obozów istnieją miejsca pamięci, mauzolea, muzea. W wielu jest prowadzona szeroka działalność edukacyjna. Niemieckie nazwy obozów bywały różne i często mylące: Konzentrazionlager, Arbeitslager, Vernichtungslager, Sonderkommando SS, Zwangsarbeitslager, Aufenthaltslagers, Durchgangslager, Transitlager, Schutzhaftlager, Familienlager, Internierungslager itd. W czasie wojny obozy organizacyjnie podlegały: Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA- Reichssicherheitshauptamt), Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS (SS- WVHA- Wirtschaftsverwaltungshauptamt), Inspektorowi Obozów Koncentracyjnych (Fuhrungs-und Aufsichtshauptamt - Inspektion der Konzentrationslager), który od 3 marca 1942 r. wszedł? w skład SS- WVHA jako Amtsgruppe D. Konzentrationslager. Z obozami koncentracyjnymi (Konzentrationslager, Schutzhaft- und Konzentrationslager) były złączone ich podobozy (Nebenlager, Aussenlager) i oddziały robocze (Aussenkommando). Przy pomocy obozów III Rzesza prowadziła kilka różniących się polityk niewolniczych i eksterminacyjnych. Prawdziwe przeznaczenie obozów bywało kryte pod eufemistycznymi nazwami, które pozwalały ukryć przed światową opinią publiczną, a również przed samymi Niemcami, realne znaczenie placówek obozowych. Siec obozów niemieckich tworzyło kilka podstawowych rodzajów obozów, których jednak precyzyjne rozgraniczenie bywało w praktyce płynne: Obozy koncentracyjne i pochodne: Konzentrationslager (pl. obozy koncentracyjne) podstawowe placówki całego systemu, z podobozami i oddziałami roboczymi. Klasycznymi przykładami są: Dachau, Mauthausen-Gusen, Stutthof; Arbeitslager (pl. obozy pracy przymusowej) – powstawały na ogól? najpierw jako komanda zewnętrzne. Stanowiły obozy pracy, najczęściej w przemyśle zbrojeniowym, kamieniołomach i kopalniach, by?y powi?zane z du?ymi obozami koncentracyjnymi. Zobacz np. zespól? obozów projektu Riese Kriegsgefangenenlager (pl. niemieckie obozy jenieckie 1939-1945) - dla jeńców wojennych, tzw. również oflagi i stalagi; wiezienia policyjne - np. Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie; obozy germanizacyjne - dla dzieci i młodzieży; obozy przesiedleńcze i przejściowe - przeznaczone dla cywilnych osób internowanych oraz zakładników, w ostatnich latach wojny równie? pełniły funkcję obozów zbiorczych w rozwiniętej logistyce transportów żydów do docelowych obozów i ośrodków zagłady. Obozy zagłady: Vernichtungslager (pl. obozy unicestwienia) - ośrodki i obozy zagłady - w których dokonywano ludobójstwa głównie żydów (Holocaust) od końca 1941 roku w komorach
gazowych za pomoc? gazu Cyklon B lub spalin. W sumie wymordowano w takich obozach ponad 2,5 mln. osób. Najważniejszymi były Birkenau, Kulmhof, Treblinka, Sobibór i Bełżec. Ostatnie trzy nosiły oficjalną nazwę Sonderkommando SS (pl. Specjalne komanda SS). Struktura obozów Przy dużej różnorodności obozów, można wyodrębnić niektóre cechy stałe, które były odtwarzane we większości placówek, wedle modelowych założeń przyjętych przy budowie KL Dachau i KL Sachsenhausen. Przestrzeń obozowa była podzielona na cztery strefy. Pierwsza strefa to baraki więźniarskie. Ogrodzone drutem kolczastym, pod napięciem, czasem (np. KL Sobibór) nawet polem minowym. Nieopodal znajdowały się na ogół sanitariaty. Baraki były wyposażone w dwu-trzy piętrowe trzyosobowe prycze (o szerokości rzadko przekraczającej jeden metr). W obrębie strefy baraków istniały często sektory oddzielone drutami, za którymi przetrzymywano specjalne grupy więźniów (np. rodzinny obóz cygański w Birkenau, obóz dla żydówek w Ravensbrück, baraki dla więźniów Nacht und Nebel w Natzweiler-Struthof). Po zewnętrznej stronie drutów stały wieżyczki wartownicze. Miedzy barakami na ogól istniała przestrzeń wykorzystywana jako plac apeli. Druga strefa to niektóre instytucje specjalne w obrębie obozów: lazarety, komory gazowe, krematoria, sale przesłuchań, izby i ściany egzekucji. Miejsca te by?y rozrzucone po całym obozie. Jedynie komory gazowe i krematoria by?y na ogól umieszczane na uboczu. Trzecia strefa to przestrzeń robocza, w której każdy Konzentrazionlager ujawnia swe oblicze jako Arbeitslager. Najpierw były to miejsca pracy komand zewnętrznych, pracujących na rzecz obozu, następnie stawały się to miejsca niewolniczej pracy na rzecz niemieckich firm i niemieckiego wysiłku wojennego. Z czasem niektóre strefy robocze się na tyle rozbudowały, że dawało to okazję do utworzenia podobozów. Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp. Cechy te nie były zachowane w ośrodkach zagłady, które nie pełniły funkcji obozowych (Kulmhof, Bełżec, Sobibór, Treblinka II). W tych miejscach przestrzeń? można podzielić na cztery inne strefy. Pierwsza strefa stanowiła swoistą ścieżką skazanych na zagładę: strefą przybycia (rampa, plac), rozbieralni, zakamuflowane komory gazowe. W tej strefie równie? sortowano mienie pozostawione przez ofiary i przygotowywano wywózkę tego mienia do Rzeszy. Druga strefa to doły grzebalne, później paleniska obsługiwane przez nielicznych więźniów. Trzecia strefa to baraki dla więźniów obsługujących proces zagłady – przy czym z reguły więźniowie sortujący mienie pozostawione przez ofiary byli odseparowani od więźniów palących zwłoki. Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.