O tym jak dzikus wyszedł z domu i niechcący spowodował kapitalizm

Pod ostatnim moim wpisem wyniknęła dyskusja, której skutkiem było m.in. to, że obiecałem Jakowi odpowiedzieć na pewne zagadnienie w formie wpisu. Tak więc, aby mojemu zobowiązaniu stało się zadość, piszę.

Jaku napisał m. in. „(...) jeśli chodzi o całość pierwiastek człowieczeństwa (solidaryzm, utylitaryzm, altruizm, itd.) też musisz wziąć pod uwagę. Stąd wyższe zorganizowanie się ludzkości i jego ostateczną póki co formę pt. państwo musisz uznać za coś naturalnego (...)”

Tak więc, mój przyjaciel dokonał tu operacji polegającej na wyprowadzeniu istnienia „wyższego zorganizowania się ludzkości” z cech, które „rządziły” grupą pierwotną, Zgadzam się, co do tego, że te cechy składały i składają się na naturę człowieka – swoistą „pierwotną moralność”, nabywaną wraz z poczęciem, jako intuicję. Jednak to ich przezwyciężenie umożliwiło powstanie państwa, a także tego, co Fryderyk August von Hayek nazywa „ładem rozszerzonym”. W swoich dalszych rozważaniach będę się posiłkował tym, co na temat napisał austriacki ekonomista i filozof polityczny.

Zacznijmy od tego jakie cechy posiadał i jak żył człowiek pierwotny, czasem zwany dzikusem czy jaskiniowcem. Po pierwsze, mitem należy nazwać pierwotny indywidualizm, opisywany przez Hobbes’a. Dzikus nie był samotnikiem, żył razem z innymi dzikusami w grupie. Co więcej, od innych dzikusów zależało jego przeżycie, stąd ta stadność, zresztą powszechna w świecie ssaków. Grupy te nie były jednak bardzo liczne, składało się przeważnie na nie kilkudziesięciu osobników. Sens ich istnienia polegał na współpracy, zapewniającej przetrwanie. Ich struktura opierała się na hierarchii – całością kierowała starszyzna, wiadomo- kilku mężczyzn o szczególnym doświadczeniu i autorytecie. Funkcjonowanie tych grup było oparte właśnie na solidaryzmie i altruizmie.

Ich istnienie jest kwestią kluczową. Mianowicie, kiedy pierwotny człowiek, dajmy na to, cos upolował lub znalazł, nie spożywał tego sam. Wiedział, że nie należy to do niego, tylko do grupy, której jest członkiem. Tak więc, nie było to mowy o czymś, co dzisiaj jest nazywane prawem własności. Ale o tym dalej. W grupie wszystkie zdobycze były dzielone, każdy dostawał wedle potrzeb. Komuś może się to skojarzyć z wiadomym systemem, który próbowano wcielić w życie kilkaset tysięcy lat później. Bardzo słusznie! Były to swoiste komuny, których członek nie działał na własną korzyść, tylko na korzyść grupy. W tym objawiał się solidaryzm i altruizm (stąd Rousseau i inni rewolucjoniści tak hołubili człowieka pierwotnego i żądali powrotu do pierwotnej intuicyjności).

Życie człowieka na Ziemi z pewnością wyglądało by tak do dziś, gdyby nie pojawił się jeden, niezmiernie istotny czynnik.

Człowiek, jako jeden z niewielu ssaków, jest w stanie zasiedlić i żyć w prawie każdym miejscu na Ziemi. Jednak tylko nieliczne tereny bogate były w to wszystko, czego człowiek potrzebował do życia. Właśnie je zasiedlił, stale zamieszkując i broniąc przed intruzami. Z czasem ludzie jednak zaczęli poznawać tereny okoliczne. Choć nie były zasobne we wszystko co trzeba do życia, niektórzy ludzie uznali, że potrzeby te można zaspokoić przez wizyty w pierwotnych osadach, z reguły brakowało im jedynie takich rzeczy, jak krzemień czy substancje do garbowania skór. Tak więc, poszczególni ludzie opuszczali swe grupy i osiedlali się w innych miejscach. Jak się miało później okazać, takie postępowanie doprowadziło do wykształcenia się handlu. Hayek pisze:

„Wizyty w domostwach, mające na celu uzupełnienie zaopatrzenia, nie stanowiły żadnego, dopóki oczywiście podróżnicy byli ciągle rozpoznawani byli ciągle rozpoznawani przez tych, którzy pozostali w domu. Jednak w ciągu kilku pokoleń potomkowie tych pierwotnych grup zaczęli wydawać się sobie nawzajem obcy, a ci zamieszkujący pierwotne, bardziej samowystarczalne tereny, zaczęli coraz częściej na różne sposoby bronić siebie i swoich zapasów. Aby zapewnić sobie zezwolenie n wkroczenie na ich pierwotny teren, w celu otrzymania jakichś specyficznych materiałów dostępnych tylko tam – goście dla ujawnienia swych pokojowych intencji i wzbudzenia chęci zaspokojenia życzeń gospodarzy – musieli przywieść prezenty. Większa efektywność uzyskiwano dzięki prezentom, które nie służyły zaspokajaniu codziennych potrzeb, co można było bez trudu osiągnąć na miejscu, lecz powinny były być kusząco nowe, być niezwykłymi ozdobami czy przysmakami. Jest to jeden z powodów, dla których przedmioty oferowane przez jedna ze stron tych transakcji, były tak często „przedmiotami zbytku”, co oczywiście nie oznacza, że to, na co były wymieniane, nie było niezbędne dla drugiej strony.”

Początkowo wymiana zachodziła prawdopodobnie głownie miedzy rodzinami, ale z czasem pojawiły się bardziej bezosobowe instytucje gospodarzy lub pośredników. Nastąpiło również przejście do wymiany poszczególnych towarów za stawki określone przez ich względną rzadkość występowania. Poprzez określanie minimum jako wciąż możliwego do zaakceptowania i maksimum przy którym transakcja stawała się nieopłacalna, stopniowo ustalane były ceny za poszczególne towary.

Relacje te były korzystne dla obu stron, toteż coraz bardziej się upowszechniały. Jednak miały druzgocące skutki dla dotychczasowej formy organizacji człowieka, czyli grupy pierwotnej. Znowu Hayek:

„Owe zwielokrotnione możliwości przyczyniły się do postępowania z obcymi w sposób przynoszący korzyści, a przy tym bez wątpienia były czynnikiem pogłębiającym rozpad solidarności grupowej, rozbicie wspólnoty celów i rozpad kolektywistycznego charakteru pierwotnych małych grup. Tak czy inaczej, niektóre jednostki zerwały więzy i uwolniły się od zobowiązań wobec małej społeczności lub zostały z nich zwolnione i poczęły nie tylko zakładać nowe społeczności, ale tworzyć podstawy sieci powiązań z członkami innych społeczności, która w ostateczności pokryła cała Ziemię poprzez niezliczone formy przekazu i liczne swe rozgałęzienia. Tym sposobem jednostki te były w stanie, dzięki własnemu udziałowi, przyczynić się, choć w sposób nieuświadomiony i niezamierzony, do stworzenia bardziej złożonego i rozległego ładu, wykraczającego daleko poza granicę pojmowania im samych i im współczesnych.”

Bardzo ważne jest to, że ów proces nastąpił bezwiednie, samoczynnie. Nie został przez nikogo zaplanowany, ani przez nikogo nie był kontrolowany. Te grupy, które zaakceptowały nowe reguły, oparte na prawie własności i konkurencji, zaczęły dynamicznie się rozwijać i gwałtownie zwiększały populację. Te które tego nie akceptowały i nie przyjęły tej nowej moralności, były wypierane, z reguły przez podbój i wcielenie ich w bardziej rozwiniętą grupę. Zachodziła tu selekcja negatywna, bardzo podobna do tej darwinowskiej. Jakby to brutalnie nie brzmiało. Zresztą to biologia zapożyczyła termin ewolucji od badaczy kultury, a nie na odwrót (pierwszym, który użył tego terminu był niemiecki historyk kultury Johann Herder).

Bynajmniej nie oznacza to wszystko, że pierwotna moralność została całkowicie przezwyciężona. Dalej jest ona obecna jako składnik duszy ludzkiej, tyle, że może się realizować jedynie w małej grupie, zgodnej co do celów – analogicznej do grupy pierwotnej, to jest w rodzinie, także w grupie przyjaciół. Człowiek współczesnego ładu powszechnego posiada w rzeczywistości dwie moralności – tą intuicyjną, oraz tą społeczną, która wytworzyła się w toku ewolucji. Te reguły pozwalały ludziom bogacić się, co za tym idzie, skutecznie konkurować z innymi grupami.

Tak samo powstanie pieniądza, prawa i państwa było naturalną konsekwencją rozwinięcia się wymiany handlowej. Należy odrzucić przesąd, że ktoś to sobie po prostu wymyślił i że instytucje te można sobie dowolnie kształtować, bez szkody dla cywilizacji. Wyewoluowały one podobnie jak moralność czy język, bo z czasem okazało się, że są potrzebne.

Socjaliści robią ten ogromny błąd, że chcą przenosić pierwotną, grupową moralność na całe organizmy państwowe i ogromne społeczeństwa. Nie zdają sobie sprawy, że jest ona zasadna tylko w tych małych grupach, w których członkowie znają wzajemnie swoje potrzeby. Tak duże grupy nie mogą efektywnie kooperować, musi w ich wnętrzu zachodzić konkurencja, aby mogły się rozwijać.

Państwo nie jest od tego, żeby obywatelom „robić dobrze”, oni sami wiedzą najlepiej jak to się robi.