"Rosja nigdy nie ujarzmi Polski."

"Polska jest państwem wielkim, otoczonym jeszcze znaczniejszymi państwami, które dzięki swojemu despotyzmowi i swej karności wojskowej mają wielką siłę zaczepną. Ona przeciwnie, - słaba przez swoją anarchię, jest ( mimo wartości Polaków ) celem wszystkich ich zamachów. Nie posiada twierdz, mogących powstrzymać ich napady. Wyludnienie pozbawia jej niemal całkowicie możliwości obrony, Nie ma ładu gospodarczego, wojska mało, a nawet brak zupełny; żadnej karności wojskowej, żadnego porządki, żadnego posłuchu; - wiecznie wewnątrz podzielona, wiecznie zagrożona z zewnątrz, nie ma żadnej spoistości i zależy od kaprysu sąsiadów.
W obecnym stanie rzeczy jeden tylko widzę sposób, by nadać jej brakującą spoistość: przepoić, że się tak wyrażę, cały naród duszą konfederatów; ugruntować republikę w sercach Polaków tak, by się w nich utrzymała pomimo wszelkich wysiłków jej gnębicieli; zdaje mi się, że serca są tem jedynem azylum, w którem przemoc nie może jej dosięgnąć i zniszczyć. Niedawno właśnie mieliśmy tego dowód, na zawsze pamiętny. Polska była wprawdzie w okowach rosyjskich, ale Polacy pozostali wolnymi. Wielki przykład, wskazujący, w jaki sposób możecie wyzywać potęgę i ambicję sąsiadów.
Nie możecie przeszkodzić by was nie połknęli, - postarajcie się przynajmniej, by was nie mogli strawić.
Pomimo wszelkich starań, aby dać Polsce to wszystko, czego jej brakuje, by mogła oprzeć się wrogom, - ulegnie ona sto razy, zanim się to osiągnie. Cnota obywateli, ich gorliwość patrjotyczna, im tylko właściwy kształt, jaki przybrały ich dusze pod wpływem narodowych urządzeń - oto jedyne wały, zawsze gotowe do obrony Polski, a których żadna armja zdobyć nie zdoła.
Jeżeli potraficie dokazać tego, by Polak nigdy nie mógł zostać Rosjaninem, ręczę wam, że Rosja nigdy nie ujarzmi Polski."

Cytat za: Jean-Jacques Rousseau, w: Uwagi nad rządem Polski (1772). Kopia cyfrowa jest dostępna pod poniższym linkiem:

http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=47300&from=publication

http://dakowski.pl//index.php?option=com_content&task=view&id=6748&Itemid=100