Stosunki polsko-czeskie a Praska Wiosna’68 (1/2)

Jest to mój pierwszy poważny wpis na tym portalu. Proszę zatem o wyrozumiałość, jeśli znajdziecie Państwo jakieś błędy. W Polsce dużo mówi się o stosunkach polsko-rosyjskich. Także o polsko-niemieckich i polsko-ukraińskich. Nie znalazłam wpisu na NP, który mówiłby o stosunkach polsko-czeskich czy o Praskiej Wiośnie'68. Dlatego też chcę teraz wypełnić tę wolną przestrzeń.

Pozwolicie Państwo, że zagadnienie stosunków polsko-czeskich i Praskiej Wiosny'68 przedstawię z punktu widzenia Czechów. Może dlatego, że z pochodzenia jestem Czeszką, mieszkałam w Brnie, a w Polsce mieszkam dopiero 2 lata, bo wyszłam za mąż za Polaka (piszącego na tym portalu pod nickiem Satyr).

Lata sześćdziesiąte XX wieku i polscy przyjaciele

Pamiętam początek lat sześćdziesiątych. Byłam wtedy małą dziewczynką. Moja Mama i Tata nie byli w partii. Byli antykomunistami i nigdy nie mogli się pogodzić z sowiecką okupacją. Za głoszenie swoich poglądów w miejscu pracy i wśród znajomych często nachodziła nasz dom policja polityczna Státni Bezpečnost (StB) i zabierała Tatę i Mamę na przesłuchania. Ja zostawałam u babci Halšky, która mieszkała piętro niżej. Prosili, bym była dzielna i nie płakała, że wszystko będzie dobrze i za kilka godzin wrócą. Ufałam im, więc otarłam łzy, wzięłam swoją ulubioną lalkę i pobiegłam do babci. Bardzo ją kochałam. Rodzice czasem wracali dopiero po dwóch dniach zmęczeni długimi godzinami przesłuchań. Mówili, że musimy oszczędzać pieniądze, bo znów zasądzą im jakąś grzywnę. Pocieszali mnie, że już niedługo nie będą zabierani przez tych złych panów i nie będziemy musieli liczyć drobnych koron z mojej skarbonki, aby kupić coś do jedzenia. Nie rozumiałam, dlaczego ich zabierali i dlaczego już wkrótce nie będą zabierani na StB.  

W tamtych czasach moi rodzice mieli przyjaciół w Polsce. Były to dwie polskie rodziny. Pani Danusia z panem Pawłem i córką Anią oraz pani Marysia z mężem Markiem i córką Kasią. Obydwie te rodziny mieszkały niedaleko Warszawy i znały się od dzieciństwa. Pan Paweł i pan Marek byli sadownikami. Posiadali duże sady obsadzone morelami i jabłoniami.  Odwiedzali nas cztery, pięć razy w roku. Szczególnie zimą. Przyjeżdżali osobno, albo razem, ale zawsze z pięknymi prezentami dla rodziców i dla mnie. Kiedyś dostałam od Ani i Kasi prześliczną lalkę i domek dla lalek. Czasem pani Danusia i Pan Paweł, jak i pani Marysia z panem Markiem, których nazywałam ciociami i wujkami, przyjeżdżali bez córek. Wtedy było mi smutno, bo lubiłam się z nimi bawić i poznawać nowe polskie słówka. My nie mogliśmy pojechać do Polski. Nie mieliśmy paszportów, bo StB zakazało nam opuszczać kraj. W długie wieczory starsi prowadzili ciekawe rozmowy, a my dzieci bawiłyśmy się lalkami. Czasem udało nam się podsłuchać, co mówili nasi rodzice, choć prawie nic z tego nie rozumiałyśmy. Moje polskie przyjaciółki Anię i Kasię bardzo śmieszył czeski język, a ja nie wiedziałam dlaczego. Ale była też okazja, aby osłuchać się z językiem polskim i się jego zacząć uczyć. Na razie w potocznej mowie.  

Pamiętam, gdy moi rodzice rozmawiali z rodzicami Ani ściszonym głosem na temat znaczenia twórczości Franza Kafki. Po latach, kiedy byłam już dużo starsza, stało się jasne to, co wcześniej było niezrozumiałe. Otóż w roku 1967 mój Tata pisywał do czasopisma literackiego Literálni Nowiny. Periodyk ten głosił nowe prądy, które nie były zgodne z ideologią komunistyczną. A że nakład tego pisma wynosił 140 000 egzemplarzy, był zagrożeniem dla komunistów. Twórczość Franza Kafki była na cenzurowanym, a pisarz wyklęty przez władze komunistyczne. Z tym nie zgadzali się literaci i protestowali na łamach tego czasopisma. Protestowali nawet ci, którzy należeli do KPCz. To właśnie Literálni Nowiny opublikowały artykuł trzech delegatów na IV zjazd Związku Pisarzy Czechosłowackich w czerwcu 1967 roku. Skrytykowali oni Atonína Nowotnego – sekretarza Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz), będącego też od 10 lat Prezydentem Czechosłowacji. Krytyka odnosiła się do okresu 20 lat władzy komunistycznej, do braku wyraźnego okresu „odwilży” po śmierci Stalina, utrzymania represji wobec działaczy antykomunistycznych oraz to, że w KPCz dominowali starzy stalinowscy działacze. Atonín Novotný dał polecenie wyrzucenia tych trzech redaktorów z partii. Nakazał też poddanie czasopisma nadzorem ministra kultury. Ale to nic nie dało. Nastroje wśród inteligencji i studentów zaostrzały się w stosunku do komunistycznej władzy coraz bardziej.

Polscy przyjaciele moich rodziców bardzo dobrze wiedzieli, że reżim sowiecki w Czechosłowacji był nie mniejszy niż w Polsce. Mówili, że naród czeski i słowacki w końcu nie wytrzyma tego terroru i ruszy przeciwko komunistom. Przestrzegali, że siłowe wystąpienie opozycji spotka się z dużo większą reakcją siłową władzy. Mówili, że koniec może być krwawy. I to zdanie miało się wkrótce sprawdzić. Przypomnieli Poznański Czerwiec’56, kiedy to protesty robotników z Zakładu Przemysłu Metalowego im. Józefa Stalina (dawniej Hipolita Cegielskiego) zostały krwawo stłumione przez wojsko i milicję. Wówczas śmierć poniosło 57 robotników.

Jak opowiadali mi rodzice, – wujek Paweł i wujek Marek oraz ich żony byli nam Czechom bardzo życzliwi. To dzięki ich dużej pomocy finansowej nie głodowaliśmy, gdy trzeba było płacić grzywny zasądzone rodzicom. Mieli sentyment do nas. Dlaczego? Tego dowiedziałam się po długich latach od Ani. Z nią to oraz z Kasią nadal się przyjaźnię i utrzymuję szczere kontakty. Ale o tym napiszę pod koniec drugiej części.

Zaprzyjaźnieni Polacy instruowali rodziców, jak w miarę bezpiecznie budować opozycyjną strukturę w konspiracji. Oni mieli doświadczenie. Szczególnie wskazywali na druk i kolportaż ulotek – pism drugiego obiegu (letáky, druhé smyčky). Wskazywali na metodę małych kroków, bo jak mówili czasem coś po czesku: kapičky vody ničí kámen, tzn. kropla drąży skałę. Pierwszą podstawową sprawą było formowanie umysłów Czechów i Słowaków. Do tego potrzeba było bardzo dużo materiałów informacyjnych. Potrzebny był także bezpieczny sposób ich kolportażu. Ale naród czeski i słowacki był niecierpliwy. Nie lubili za długo czekać. Chcieli się rozprawić z komunistami, którzy od roku 1948 rujnowali czeską gospodarkę, a Atonín Novotný (Słowak) dyskryminował swoich słowackich rodaków, preferując Czechów. Naród chciał natychmiastowych zmian. Ale nie zamiany systemu socjalistycznego na kapitalistyczny, a na „socjalistyczny z ludzka twarzą”. Taką mieli świadomość ukształtowaną przez długie lata moskiewskiej propagandy komunistycznej. Przecież system "socjalistyczny z ludzka twarzą” był fikcją. 

Do protestów przyłączyli się studenci. Szczególnie głośno było o studentach z akademików w dzielnicy Strahova w Pradze. Protestując na ulicy – żądali poprawy warunków zakwaterowania. Ale tak naprawdę protestowali przeciwko rządom komunistów. Demonstracja ta została krwawo stłumiona przez milicję. Brutalność milicji wywołała falę krytyki społeczeństwa. Zanosiło się na to, że po słowach krytyki protesty obejmą całą Czechosłowację. Novotný wiedział, że z nimi sobie nie poradzi. A te mogły zagrozić jego niepodzielnym rządom i służenia sowieckiemu zaborcy. Dlatego też zwrócił się o pomoc do Moskwy. Kreml odpowiedział, – choć nie wprost – że musi sam znaleźć rozwiązanie bez udziału Sowietów.

Wydarzenia te zaostrzyły walkę pomiędzy dogmatycznymi i reformatorskimi kręgami w partii. 4 stycznia 1968 roku doszło wreszcie do zmiany I sekretarza KC KPCz. Nowym przywódcą KPCz został  dotychczasowy I sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Słowacji Alexander Dubček. Miał on poparcie Leonida Breżniewa. Natomiast Novotný pozostał na stanowisku prezydenta państwa.

Praska Wiosna'68

Praska Wiosna (Pražské jaro) – to okres politycznej liberalizacji w Czechosłowacji w roku 1968. Trwała od 5 stycznia do nocy 20/21 sierpnia, kiedy to wojska Układu Warszawskiego (ZSRR, Polska, Węgry, NRD i Bułgaria) dokonały inwazji na Czechosłowację.

Po kilku tygodniach nowych rządów zanosiło się na głębokie zmiany w Czechosłowacji. W lutym 1968 roku A. Dubček w swym przemówieniu przyznał, że w KPCz dochodziło do błędów i wypaczeń. Po tych słowach narody czeski i słowacki coraz śmielej domagały się reform. Zaczęły odsłaniać białe plamy w rządzeniu powojenną Czechosłowacją. Domagały się zniesienia cenzury i gruntownej reformy w mediach, a także ustąpienia Novotnego ze stanowiska prezydenta Czechosłowacji. Pod naciskiem społeczeństwa w dniu 22.03.1968 r. Atonín Novotný złożył rezygnację z zajmowanego urzędu, a 8 dni później Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Ludvíka Svobodę. Natomiast cenzurę zniesiono dopiero 22 czerwca 1968, ale tylko pozornie. Nadal istniała, ale już nie była tak ostra.

W tym czasie moi rodzice coraz częściej zostawiali mnie u babci Halšky. Po pracy w pośpiechu gdzieś wyjeżdżali razem z wujkiem Pawłem i Markiem ich samochodem. Chyba ten samochód nazywał się „Warszawa”. Wujkowie wtedy przyjechali na dłużej. Ale nie nocowali u nas, jak zawsze. Nawet nie jedli z nami obiadów. Zresztą Mama i Tata też nie. Jedli gdzieś na mieście, a ja u babci Halšky. W domu zjawiali się dopiero wieczorem. A często wracali w nocy, kiedy już spałam. Bywało, że wracali po 2-3 dniach. Ale rozmawiałam z nimi przez telefon i byłam spokojna. Po latach dowiedziałam się, że ich nieobecność była związana z działalnością antykomunistyczną w Klubie 231 oraz w Klubie Zaangażowanych Bezpartyjnych. Klub ten był nielegalny. Zalegalizowano go dopiero 5 kwietnia 1968, a więc prawie 4 miesiące od chwili jego powstania. Osoby w nim zrzeszone propagowały demokrację i zamierzały wystawić swoich kandydatów do wyborów samorządowych, a nawet do Zgromadzenia Narodowego. To po to rodzice jeździli 190 km do stolicy Praha. Ich nie interesowała zamiana totalitarnego socjalizmu na socjalizm „z ludzką twarzą”, jakiego chcieli towarzysze z KPCz. Opozycję antykomunistyczną interesowało rozdzielenie Czech od Słowacji i przekształcenie Czech w kraj oparty na zdrowych zasadach gospodarki prywatnej. Tylko tzw. zakłady strategiczne dla państwa miały być zarządzane przez ludzi mianowanych przez rząd. Problemem było tylko jedno: jak na to zareaguje Kreml? I tego najbardziej się obawiano.  

Na początku kwietnia 1968 dokonano zmian w rządzie. Premierem został Oldřich Černík, a wicepremierem odpowiedzialnym za zmiany gospodarcze Ota Šik – członek KC KPCz i były kierownik Instytutu Gospodarki przy Praskiej Akademii Nauk. Stanowisko ministra spraw wewnętrznych objął Josef Pavel. Nie zamierzano jednak likwidować gospodarki socjalistycznej. Chciano do niej wprowadzić elementy rynkowe, z liberalizacją cen, a samorządom pracowniczym pozwolić na częściowe zarządzanie zakładami pracy. Czechosłowacja miała się stać taką drugą Jugosławią. Istniała powszechna opinia, że reformy Praskiej Wiosny’68 zainicjowała władza komunistyczna. Była to nieprawda. Komunistyczny „beton” nie chciał żadnych zmian. Im żyło się dobrze, więc po zmieniać to, co było dla nich dobre? Ugięli się dopiero pod presją środowisk antykomunistycznych.

W artykule Václava Havla (późniejszego Prezydenta Czech, fot. po lewej) opublikowanym 4 kwietnia 1968 r. w Literárni listy odrzucono koncepcję opozycji jako partnerstwa dla KPCz. Autor domagał się utworzenia niezależnej partii chadeckiej. Próbowano też odtwarzać dawne partie. Natomiast w innym artykule autorstwa  Ivana Svitáka w czasopiśmie Student, postulowano o wyodrębnienie partii socjaldemokratycznej, która na początku roku 1948 została połączona z partią komunistyczną. Szczególnie kłopotliwa dla KPCz była petycja Ludvíka Vaculíka (szefa Czechosłowackiej Akademii Nauk) pod tytułem: Dwa tysiące słów opublikowana 27 czerwca 1968 roku w czasopiśmie Literárni listy. W niej to autor wyrażając zdanie wielu znaczących osobistości ze świata nauki, polityki i kultury piętnował „beton partyjny” KPCz. Nakłaniała też społeczeństwo do protestów, demonstracji i strajków. Przywódcy KPCz nie przyjęli petycji, a Moskwa jeszcze bardziej zaniepokoiła się tą sytuacją. Żądania te były bardzo niebezpieczne dla towarzyszy rządzącej KPCz. Istniało zagrożenie, że zapoczątkowana budowa „socjalizmu z ludzką twarzą” może zakończyć się obaleniem ustroju socjalistycznego. A do tego zapewne nie dopuści Związek Radziecki.

Moi rodzice przygotowywali się do najgorszego. Przeprowadzili mnie tymczasowo do babci Halšky. U niej miałam być bezpieczna. Tak mi tłumaczyła mama i ciocia Danusia. Wujek Paweł i wujek Marek pod wieczór przywieźli do babci dużo żywności. Zapełnili nią piwnicę, spiżarnię, kredens w kuchni i lodówkę. Powiedzieli, że to na  „černá hodinu” (czarną godzinę). Znałam się już na zegarku, więc zapytałam, jak będą ustawione wskazówki, kiedy będzie ta „czarna godzina”. Wujkowie tylko uśmiechnęli się szczerze, uściskali mnie i babcię Halške, po czym pospiesznie wyszli z mieszkania. Potem babcia mi powiedziała, że razem z moimi rodzicami pojechali do Prahy walczyć o naszą wolność. – Walczyć? – A gdzie mają karabiny? – zapytałam naiwnie, jak to mała dziewczynka.

Moskwa przestała darzyć Dubčeka zaufaniem, kiedy zorientowała się, w jakim kierunku zmierzają reformy w Czechosłowacji. W mniemaniu Kremla przemiany te miały obalić ustrój socjalistyczny. W dniu 18 czerwca 1968 roku pojawiły się na terenie Czechosłowacji wojska Układu Warszawskiego z ZSRR, NRD, Węgier, Bułgarii i Polski. Sądzono, że to już koniec reform  i walki o wolny kraj. Wówczas Dubček zapewniał, że to tylko planowane wcześniej ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego pod kryptonimem „Szumawa”, a lipcu drugie pod kryptonimem „Pochmurne lato’68”. W rzeczywistości była to nie tylko demonstracja siły, jaką dysponował militarny Układ Warszawski. Było to też „pogrożenie palcem” Dubčekowi, że jego droga prowadzi do wyprowadzenia sowieckiego socjalizmu za granice Czechosłowacji. Oznaczało to obawę, że Sowieci mogą utracić jeden z okupowanych krajów satelickich. A na to nie było zgody Breżniewa.

W dniach 14-15 czerwca z inicjatywy Breżniewa doszło w Warszawie do spotkania przywódców ZSRR, NRD, Węgier, Bułgarii i Polski. Na zakończenie tego spotkania uczestnicy wystosowali list otwarty do KC KPCz. Domagali się w nim od Dubčeka zwalczenia sił opozycyjnych, zdelegalizowania nowo powstałych organizacji, przywrócenia cenzury oraz zlikwidowania wszystkich sił wrogich ustrojowi socjalistycznemu. Jednak towarzysze partyjni z KC KPCz stanowczo odrzucili żądania zawarte w liście. Na skutek nie trzeba było długo czekać. Już nazajutrz na południu Polski i NRD zaczęto koncentrować wojska i przygotowywać je do inwazji na Czechosłowację. Ale na jej terenie pozostawały jeszcze wojska, które parę dni wcześniej miały „ćwiczenia”.   

Mimo, że trwały przygotowania najazdu wojsk na Czechosłowację, Breżniew zagrał rolę „dobrego wujka”. To z jego inicjatywy w dniach 29 lipca – 2 sierpnia doszło do rozmów radziecko-czechosłowackich w miejscowości Čierna nad Tisou, a dzień później w Bratysławie. W tym drugim spotkaniu uczestniczyli także przedstawiciele Bułgarii, NRD, Polski i Węgier. Wynikiem tych rozmów była deklaracja Dubčeka, że zastosuje się do wcześniejszych żądań Kremla. Jak się miało później okazać, społeczeństwo czeskie i słowackie miało zupełnie inny pogląd wobec żądań Breżniewa. Ich determinacja wzrastała z dnia na dzień. Z jej powodu dnia 27 lipca 1968 Literárni listy opublikowały Orędzie obywateli do władz KPCz. Autorem tego orędzia był Pavél Kohout. Zwrócił się do władz, by przeciwstawiły się żądaniom Kremla. Orędzie to poparło swoimi podpisami ponad milion obywateli Czechosłowacji. Tego to już Kreml znieść nie mógł. Przecież decyzja o inwazji już zapadła dużo wcześniej, bo w dniach 15-17 sierpnia 1968 r. podczas moskiewskiego posiedzenia ścisłego kierownictwa KC KPZR.

Latem, chyba na początku lipca moi rodzice mieli urlop. Nie pojechaliśmy w góry, jak rok wcześniej. Ale rodzice nie musieli już wyjeżdżać do Prahy. Po wielu latach z ich opowiadań dowiedziałam się, że wtedy otrzymali polecenie działania na terenie Brna. Mieli wzmocnić organizację antykomunistyczną, która przygotowywała się na odparcie ataku wojskowych intruzów. Oczywiście siły obrony cywilnej w stosunku do wojska były nierówne. Ale który patriota kochający swój kraj pozwoli na podporządkowanie się obcym wojskom? 

Koniec części pierwszej

    Eva

______________________
Ł. Kamiński (red.), Wokół Praskiej Wiosny, Wyd. IPN, Warszawa 2004