Agentura wpływu - cz. 1

Około 2 i pół tysiąca lat wstecz, legendarny chiński strateg i teoretyk działań wojennych Sun Tzu zalecał w swej Sztuce Wojny werbowanie agentury wewnątrz aparatu państwowego przeciwnika drogą korumpowania „ludzi zajmujących stanowiska we władzach”.[1]

Kilka lat po II wojnie światowej generalny sekretarz Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, Harry Pollitt apelował na wiecu lewicujących studentów uniwersytetu w Cambridge, by nie zapisywali się do partii, ale „pracowali ciężko, uzyskiwali dobre stopnie, dołączali do rządzącej elity i wewnątrz niej służyli naszej, komunistycznej, sprawie”.[2]

Na przełomie XX i XXI wieku dyrektor FBI Louis J. Freeh uważał, że przez całe stulecia armie najeżdżały obce ziemie, by zdobywać nowe terytoria i podporządkowywać sobie ich mieszkańców. „Obecnie przeciwnik ma nieco inny charakter, ale mimo to, jest wyjątkowo niebezpieczny. Jest to bowiem wróg wewnętrzny”.[3]

W dobie galopującego obiegu informacji i coraz bardziej skoncentrowanych mediów, których możliwości techniczne dają nie tylko globalny zasięg, ale także możliwość jednoczesnego oddziaływania na różne grupy językowe, walka o międzynarodową supremację nabiera nowego wymiaru. W konfrontacji „sczepionych w starciu rozumów” decydującego znaczenia nabiera „destrukcyjna umysłowość” oraz „pogarda dla dotychczasowych reguł gry”.[4] Naga fizyczna przemoc ustępuje coraz częściej miejsca zafałszowanej informacji i manipulacyjnej perswazji. Broń jądrowa zmieniła dotychczasowe doktryny, bowiem jej celem stały się wielkie miasta pełniące rolę zakładników. Tradycyjne natarcie, obrona, front straciły sens. Zwycięska bitwa na froncie stała się bez znaczenia, w sytuacji, gdy przeciwnik mógł zrzucając jedną bombę zniszczyć całe miasto na tyłach powodując straty idące w miliony ludzi. Według oceny ekspertów zachodnich opracowanej w 1980 roku, skutkiem wymiany uderzeń nuklearnych między ZSRR a USA byłoby ponad 30 milionów zabitych i około 45 milionów dotkniętych chorobą popromienną.[5] Michaił Gorbaczow pisał w wydanej w 1987 roku książce Pierestrojka, że konfrontacja nuklearna nie jest dobrym środkiem osiągnięcia celów Moskwy. Niesie bowiem katastrofalne zniszczenia, a korzyść ze zdobycia radioaktywnych ruin jest raczej wątpliwa.

W zasadzie nie ma w tej konstatacji niczego nowego. Sun Tzu oceniał, że szczytem umiejętności wodza jest podporządkowanie sobie wrogiej armii bez walki, a najwyższą kategorią zmagań jest „atakowanie planów przeciwnika”. Paraliżowanie jego zamiarów, zanim nabiorą bardziej skrystalizowanego charakteru i staną się realnym zagrożeniem.[6]

Chcąc jednak likwidować „kiełkujące” niebezpieczeństwo lub rodzącą się wolę oporu, trzeba o nich wiedzieć. Dlatego agentura informująca, co dzieje sie wewnątrz przeciwnego obozu jest tak wartościowa, a już wręcz bezcenna jest agentura wpływu, która umożliwia oddziaływanie na przeciwnika już we wczesnej fazie procesów tworzenia planów i podejmowania decyzji.

W procesie podejmowania decyzji w warunkach kryzysowych istotne są bowiem trzy podstawowe elementy:

• wiedza o rzeczywistym potencjale i możliwościach własnego kraju,
• podobna wiedza o potencjale i możliwościach przeciwnika oraz
• wiedza o obrazie, jaki przeciwnik wyrobił sobie o naszym kraju.

Obraz ten jest czynnikiem niesłychanie istotnym, gdyż stanowi podstawowy punkt odniesienia w podejmowaniu decyzji. Zadaniem agentury wpływu jest kształtowanie tego obrazu, zgodnie nie tyle z rzeczywistością, co z intencjami mocodawcy.

Modelowy agent wpływu, to Grima „Smoczy Język” z tolkienowskiej trylogii „Władca Pierścieni”. Doradca króla, który szeptał mu do ucha, „zatruwał myśli, mroził serce, osłabiał ciało, inni zaś widzieli to, lecz nic nie mogli zrobić, bo ten gad opanował” królewską wolę.[7]

Znacznie mniej barwna definicja amerykańska określa agenta wpływu jako osobę wykorzystywaną do dyskretnego urabiania opinii polityków, dziennikarzy i grup nacisku w kierunku przychylnym zamiarom i celom obcego państwa.[8]

Inna amerykańska definicja za agenta wpływu uważa osobę, która subtelnie i zręcznie wykorzystuje swoje stanowisko, możliwości, władzę i wiarygodność do promowania interesów obcego mocarstwa w sposób uniemożliwiający zdemaskowanie tego mocarstwa.[9]

Agentura wpływu należy do najskuteczniejszych i najtrudniejszych do wykrycia sposobów informacyjnego oddziaływania na przeciwnika. Agent wpływu postrzegany jest w swoim środowisku i społeczeństwie jako lojalny obywatel, który prywatnie i/bądź publicznie głosi swoje poglądy. Fakt, że są one zbieżne z linią polityczną i zabiegami propagandowymi obcego mocarstwa, oceniany jest zazwyczaj jako zbieg okoliczności nie wart głębszej analizy, natomiast szkody wyrządzone przez agenta wpływu są potencjalnie ogromne, zwłaszcza, jeśli jest on wysokim urzędnikiem państwowym, uznanym autorytetem lub znajduje się na stanowisku kontrolującym przepływ informacji.

Do jakiego stopnia jeden agent wpływu może zmienić historię i układ sił w skali kontynentu świadczy przykład Jamesa Klugmanna. Pochodzący z żydowskiej rodziny Klugmann studiował w latach 30-tych XX wieku w Cambridge, gdzie był jawnym i aktywnym członkiem uniwersyteckiej organizacji partyjnej oraz werbował lub wskazywał do werbunku agentów dla NKWD. Jego preferencje ideologiczne nie były tajemnicą ani dla uniwersyteckich kolegów ani dla brytyjskich służb. Kiedy podpisano pakt Ribentropp-Mołotow i wybuchła II wojna światowa, Klugmann zgodnie z wytycznymi Moskwy unikał służby wojskowej uznając, że jest to konflikt imperialistów, ale kiedy Niemcy zaatakowały ZSRR stanął w obronie państwa robotników i chłopów. Zgłosił się do świeżo utworzonej tajnej służby Kierownictwa Operacji Specjalnych – SOE (Special Operations Executive). Każdy kandytat podlegał wprawdzie sprawdzeniu przez Służbę Bezpieczeństwa MI5 ale okazało się, że Klugmann ma czyste konto. Jego teczka została najprawdopodobniej usunięta z archiwum MI5 przez innego sympatyka Moskwy.

Przyjęty do SOE, Klugmann został wysłany do Kairu, gdzie odpowiadał za redakcję zbiorczych raportów misji łącznikowych SOE przy oddziałach partyzanckich w Jugosławii oraz za sporządzanie analiz sytuacji politycznej na Bałkanach. Rząd brytyjski popierał w tym czasie czetników Draży Michajłowicza, czyli narodowy ruch oporu, który skutecznie walczył z Niemcami. Klugmann „podbarwiał” jednak umiejętnie raporty dla Londynu, lub wręcz fałszował meldunki z Jugosławii przedstawiając czetników jako faszystów, a komunistycznych partyzantów Josipa Broz Tito jako jedyną organizację stawiającą opór Niemcom. Kiedy w 1943 roku Niemcy rozlepili na murach domów w Jugosławii plakaty oferujące 1000 marek w złocie za pomoc w ujęciu Michajłowicza i Tito, to do Londynu trafił rzekomo autentyczny plakat, na którym widniał tylko Tito. Klugmann wyretuszował zdjęcie Michajłowicza. Gdy w październiku 1943 roku czetnicy Michajłowicza wysadzili 4 mosty na linii kolejowej Belgrad-Sarajewo oraz oczyścili zbrojnie z Niemców miasto Visigrad, to do Londynu trafił meldunek, że były to sukcesy „ataków komunistów Tito”.[10]

Brytyjska Służba Bezpieczeństwa MI5 poznała prawdę, ale zbyt późno, dopiero kiedy Klugmann po przyjeździe do Londynu relacjonował swe działania przełożonym w siedzibie Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii. Chwalił się, że udało mu się zebrać w Kairze grupę sympatyków komunizmu i rozmieścić ich we wszystkich brytyjskich organizacjach wywiadowczych. „Działaliśmy jak sito. Wszystkie informacje napływające z kraju [Jugosławii] szły przez nas i zadbaliśmy, żeby dalej poszły już odpowiednie” – opowiadał nieświadom, tak jak jego rozmówca, że MI5 udało się zainstalować podsłuch w gabinecie wysokiego funkcjonariusza kompartii. Klugmann opowiadał, że po wielomiesięcznych staraniach i biurokratycznych manipulacjach przejął kontrolę na doborem łączników SOE zrzucanych do oddziałów partyzanckich w Jugosławii. Od tego momentu do czetników wysyłani byli prymitywni nieudacznicy, a do komunistów ludzie sprawni i inteligentni obserwatorzy. W rezultacie „od czetników nadchodziły wręcz śmieszne raporty pisane przez półanalfabetów, a od partyzantów pierwszoklaśne meldunki pisane przez około tuzin naszych ludzi”. W efekcie „byliśmy w stanie na podstawie naszych własnych, brytyjskich, źródeł udowodnić to, co rosyjska, komunistyczna prasa pisała od dawna”, że czetnicy stoją z bronią u nogi, a komunistyczni partyzanci Josipa Broz Tity skutecznie walczą z Niemcami.[11]

Konsekwentne i długotrwałe działania Klugmanna sprawiły, że premier Winston Churchill nakazał w listopadzie 1943 roku wycofać poparcie i pomoc sprzętową dla czetników Draży Michajłowicza i przerzucić wsparcie SOE na komunistyczne oddziały Josipa Broz Tito. Bez brytyjskich zrzutów i politycznego poparcia ruch czetników zmarniał i został rozbity przez komunistów. Wprawdzie dekryptaże niemieckich depesz z rejonu Bałkanów odczytywanych w ośrodku kryptowywiadowczym Bletchley Park, zaprzeczały raportom Klugmanna, ale rząd w Londynie dawał wiarę swoim ludziom z jugosłowiańskiej sekcji kairskiej placówki SOE. Skutki tej wiary i opanowania Jugosławii przez komunistów odczuwane są do dzisiaj w całej Europie.

Cała Europa środkowa była w latach 1940-tych ubiegłego wieku opleciona sowiecką agentura wpływu. Prezydent Czechosłowacji Edward Beneš uciekł z kraju do Wielkiej Brytanii po wkroczeniu wojsk niemieckich w 1938 roku dzięki finansowemu wsparciu NKWD i „był pod naszym wielkim wpływem”. Po wojnie nadal sprawował funkcję prezydenta i w 1948 roku utorował komunistom drogę do przejęcia władzy. Szef czechosłowackiego wywiadu z tego okresu płk František Moravec był „pełnoetatowym agentem NKWD zwerbowanym przez naszego rezydenta w Londynie”. Król Rumunii Michał odwołał się do „komunistycznych wojsk”, żeby przeprowadzić anty-niemiecki zamach stanu. W Bułgarii z uwagi na polityczne wpływy byłego przewodniczącego Kominternu, Georgi Dymitrowa, Moskwa miała „korzystną” sytuację. Dzięki agenturze „rządy emigracyjne nie mogły przeciwstawić się naszym wpływom”, dlatego „mogliśmy być elastyczni i pozwolić na demokratyczne wybory” w Polsce, oceniał jeden z czołowych i najbardziej zaufanych oficerów NKWD.[12]

Do zadań agentury wpływu należy sterowanie władzami i opinią publiczną atakowanego kraju, poprzez rozpowszechnianie odpowiednio dobranych informacji, dezinformacji, pojednawczych i/lub alarmistycznych opinii i argumentów, oraz chwytliwych sloganów i słów wytrychów zastępujących wiarygodną ocenę faktów. Agentura wpływu ma sterować opiniami środowiska w którym się obraca. Zadanie to wypełnia posługując się „technikami zarządzania postrzeganiem”, co w mniej politycznie poprawnych słowach można określić, jako atrakcyjnie podane, ordynarne fałszowanie rzeczywistości.

Działalność agentury wpływu jest najskuteczniejsza w społecznościach rozchwianych i zdemoralizowanych, gdyż społeczności zwarte, o ustabilizowanym porządku etycznym oraz jasnych i przestrzeganych normach moralnych mają „wbudowany” odruchowy system samoobrony przed wrogim podszeptem. Rozumiał to szef wywiadu wojskowego japońskiej Armii Kwantuńskiej, generał brygady Doihara Kenji, który opracował w latach dwudziestych ubiegłego stulecia plan „rozmiękczenia” i opanowania kolejno Mandżurii, a później północnych Chin. Program „rozmiękczania” zasadzał się na potajemnym tworzeniu moralnej pustyni drogą spisków i zabójstw politycznych oraz korumpowania regionalnych urzędników chińskich. Doihara grał na wszelkich ludzkich słabościach i niezaspokojonych ambicjach, podsuwał narkotyki, organizował domy publiczne dla wpływowych polityków, płacił łapówki. Program okazał się skuteczny. Na początku lat trzydziestych Japończycy bez większych wysiłków opanowali Mandżurię, a kiedy pod koniec dekady przywódca chińskich narodowców generał Czang Kai-szek zwołał radę wojenną, to wśród czterech obecnych był jeden agent Doihary!

Chiński establishment był tak spenetrowany przez sieć Doihary, że w ciągu pierwszych 6 lat wojny japońsko-chińskiej za współpracę z Japończykami rozstrzelano więcej wysokich oficerów armii Czang Kai-szeka niż za wszelkie inne przestępstwa razem wzięte. Tylko w 1938 roku rozstrzelano za udowodnioną współpracę z Doiharą 8 dowódców dywizji armii narodowej.[13]

Na okres moralnego rozprzężenia i rozbicia tradycyjnych więzi społecznych po I wojnie światowej przypadają też szczególnie intensywne działania sowieckie. Lenin, Bucharin i Dzierżyński twórczo zaadaptowali doświadczenia carskiej Ochrany zapisane w archiwach przejętych przez CzeKa.

Pionierem tworzenia sieci agentury wpływu był Piotr Iwanowicz Raczkowski, szef Zagranicznej Agentury Ochrany w Paryżu w latach 1885-1902. Opłacał on sowicie i regularnie francuskich żurnalistów, piszących na zlecenie i umieszczających we francuskich czasopismach pochlebne artykuły o rodzinie carskiej oraz sytuacji wewnętrznej i gospodarczej Rosji. Raczkowski subsydiował też (lub wręcz kupił) specjalistyczne periodyki Revue Russe i Le Courier Franco-Russe poświęcone problematyce stosunków w Europie Środkowo-Wschodniej. Założył również (przez podstawionych agentów wpływu) organizację o nazwie Ligue pour le Salut de la Patrie Russe, która według dzisiejszego nazewnictwa była „niezależną, pozarządową formacją obywatelską”. Jej zadaniem było formowanie we francuskich elitach pozytywnych opinii dla carskiej Rosji.[14]

Zagranicznaja Agientura miała na francuskim rynku prasowym swoistego konkurenta w osobie Artura Raffałowicza, paryskiego przedstawiciela rosyjskiego ministerstwa finansów. Nie szczędził on wysiłków i pieniędzy, żeby francuskie sfery gospodarcze i opiniotwórcze były przekonane o świetnej sytuacji gospodarczej Rosji, gdzie warto inwestować i której opłaca się udzielać kredytu. Na początku XX wieku Raffałowicz miał w kieszeni wszystkie liczące się gazety francuskie z wyjątkiem socjalistycznej (później komunistycznej) L’Humanité. Kiedy wiosną 1905 roku porażki w wojnie rosyjsko-japońskiej oraz nieudana rewolucja podważyły zaufanie francuskich inwestorów, Raffałowicz wydawał miesięcznie na korumpowanie dziennikarzy ponad 200 tysięcy franków. Doraźnie łapówki nie odwróciły decyzji wstrzymania, w marcu 1905 roku, rokowań w sprawie kolejnej francuskiej pożyczki dla Moskwy, ale na dłuższą metę okazały się skuteczne. Do 1914 roku 25 procent francuskich inwestycji zagranicznych ulokowanych było w Rosji, a tylko 9 procent we francuskich koloniach i terytoriach zamorskich.[15] Sprawdzała się zasada, że „dobrze uplasowany dziennikarz może być bronią równie śmiercionośną co ładunek wybuchowy lub szpieg w centrum aparatu władzy”.[16]

Ale nie tylko carska słuzba budowała w drugiej połowie XIX wieku zagraniczną agenturę wpływu. W rejonach dzisiejszego Iranu i Afganistanu, gdzie ścierały się imperialne interesy Londynu i Moskwy, brytyjski konsul w perskim mieście Meshed, pułkownik C.S. Maclean opłacał sowicie z funduszu Tajnej Służby szeroką sieć mułłów, kupców i lokalnych watażków, którzy przekonywali, że rządy brytyjskie są lepsze od rosyjskich. Muzułmańscy duchowni byli w szczególnej cenie, gdyż w Meshed mieścił się znany meczet, do którego pielgrzymowały tysiące wiernych nawet z odległych okolic. Uzasadniając wydatki Maclean pisał: „mułła Bashi służy nam wyjątkowo wiernie i pracowicie tłumaczy korzyści dla Persji płynące z przyjaźni z Anglią, a także szkodzi rosyjskim wpływom wśród swoich ziomków”.[17]

Z doświadczeń Ochrany korzystała od swoich pierwszych dni CzeKa subsydiując dziesiątkami tysięcy funtów ukazujący się w Wielkiej Brytanii socjalistyczny dziennik Daily Herald,[18] który „odpłacił się” w 1920 roku medialnym patronatem nad zorganizowanym przez skomunizowany związek zawodowy dokerów bojkotem transportów broni i amunicji wojsk Polskich gromiących Armię Czerwoną.

Głównym jednak narzędziem międzynarodowego oddziaływania bolszewików był utworzony w marcu 1919 roku Komintern, zwany też Trzecią Międzynarodówką. Była to międzynarodowa organizacja „sprzedajnych łajdaków i wyrzutków, gotowych na rozkaz Kremla walczyć wbrew interesom własnych krajów i narodów, prowadzących działania wywrotowe przeciwko całemu światu.”[19]

Brytyjski delegat na II zjazd Kominternu określił zadanie tej organizacji jako wpajanie przekonania, że „komunistyczna Rosja jest nie tyle źródłem nauki, co miejscem najświętszym ze świętych, przed którym należy paść na twarz, jak wierny muzułmanin modlący się w Mekkce”.[20]

Komintern posiadał oddziały w różnych krajach, a zadaniem każdego z nich było tworzenie i mobilizowanie lokalnej agentury wywiadowczej i agentury wpływu, przy czym niektóre sieci agenturalne działaly oddzielnie, inne zazębiały się i przenikały.

W straszliwym okresie kolektywizacji rolnictwa, „rozkułaczania” i wymuszonego głodu, który pochłonął miliony ofiar, rolę szczególnie haniebnej agentury wpływu odegrali czołowi zachodni intelektualiści, politycy i dziennikarze, którzy „bezwstydnie przyczyniali się do tragedii naiwnie lub z rozmysłem wychwalając ‘wspaniały’ eksperyment sowiecki i przekazując wypaczone, złudne lub fałszywe świadectwa katastrofy”.[21]

Kiedy na Ukrainie i Północnym Kaukazie umierający z głodu nie mieli siły grzebać zmarłych i notowano liczne przypadki ludożerstwa, wybitne autorytety Zachodu przekonywały opinię publiczną, że najstraszliwszy głód we współczesnej historii jest wytworem antysowieckiej propagandy. Irlandzki dramaturg i myśliciel George Bernard Shaw zapewniał: „nie widziałem w Rosji ani jednej niedożywionej osoby: młodej lub dorosłej”, francuski polityk, dwukrotny premier, Edouard Herriot kategorycznie zaprzeczał „kłamstwom burżuazyjnej prasy, która twierdziła, że w Związku Sowieckim panuje głód”. Moskiewski korespondent dziennika New York Times Walter Duranty, który za swe reportaże z Rosji otrzymał w 1932 roku nagrodę Pulitzera, z pozycji świadka wydarzeń przekonywał, że „każde doniesienie o głodzie w Rosji jest przesadą lub złośliwą propagandą”. Brytyjscy piewcy socjalizmu, Beatrice i Sidney Webb strofowali ukraińskich chłopów za „podkradanie ziaren z kłosów”, co w ich opinii było „bezwstydną kradzieżą kolektywnej własności”.[22] Pod batutą autorytetów chór apologetów robotniczo-chłopskiej władzy był tak liczny i hałaśliwy, że zagłuszał skutecznie głosy prawdy i rozsądku, narzucając jedynie słuszną interpretację wydarzeń i politycznie poprawny obraz sytuacji wewnętrznej w Związku Sowieckim.

cdn.

Dr Rafał Brzeski

[1] Sun Tzu, Art of War, tłum. Ralph Sawyer, Westwiew Press, Oxford, 1994, str. 231.

[2] Sue Reid, How the Kremlin Hijacked Labour, Daily Mail, 06 listopada 2009, str. 28-9.

[3] David A. Vise, The Bureau and the Mole, Atlantic Monthly Press, Nowy Jork, 2002, str. 146.

[4] Ian Colvin, Canaris - Chief of Intelligence, George Mann Ltd, Maidstone, 1973, str. 221.

[5] John Hughes-Wilson, The Cold War, Londyn, Robinson, 2006, str. 386.

[6] Sun Tzu, Art of War, tłum. Ralph Sawyer, Westwiew Press, Oxford, 1994, str. 177.

[7] J.R.R. Tolkien, Dwie wieże, tłum. Maria Skibniewska, Czytelnik, Warszawa, 1990, str. 160.

[8] Norman Polmar, Thomas B. Allen, Księga Szpiegów: Encyklopedia, Magnum, Warszawa, 2000, str.14.

[9] Richard H. Schultz, Roy Godson, Dezinformatsia: The Strategy of Soviet Disinformation, Nowy Jork, Berkley Books, 1986, str. 42

[10] John Hugh-Wilson, A Brief History of the Cold War, Robinson, Londyn, 2006, str. 50-53.

[11] Michael Smith, The Spying Game: The Secret History of British Espionage, Politico’s, Londyn, 2004, str. 91-92.

[12] Pavel Sudoplatov, Anatoli Sudoplatov oraz Jerrold L. I Leona P. Schecter, Special Tasks, Little Brown, Boston, 1994, str. 223.

[13] Ronald Seth, Encyclopedia of Espionage, Book Club Associates, Londyn, 1974, str.162-170.

[14] Ben B. Fisher (red.), Okhrana: The Paris Operations of the Russian Imperial Police, CIA, Langley, 1997, str. 7.

[15] Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, tłum. Rafał Brzeski, Bellona, Warszawa 1997, str. 38.

[16] John Hughes-Wilson, A Brief History of the Cold War, Londyn, Robinson, 2006, str. 261.

[17] Michael Smith, The Spying Game: The Secret History of British Espionage, Politico’s, London, 2004, str.52-53.

[18] Christopher Andrew, Secret Service, Londyn, Heinemann, 1985, str. 264.

[19] Wiktor Suworow, Klęska, Poznań, Rebis, 2010, str. 92.

[20] Henry M. Pelling, The British Communist Party, wyd. 2, Londyn: A&C Black, str. 29.

[21] John J. Dziak, Chekisty: A History of the KGB, Lexington, Lexington Books, 1988, str.54.

[22] Cyt. za: KGB, tłum. Rafał Brzeski, Bellona, Warszawa 1997, str. 121-122.