O manipulacji medialnej w Dniu Środków Społecznego Przekazu

Wczoraj, tj. 21 września obchodziliśmy już po raz 48. Dzień Środków Społecznego Przekazu. Umknął on niepostrzeżenie uwadze, jako że przysłonił go finałowy i zwycięski mecz naszych siatkarzy w Mistrzostwach Świata. Moje gratulacje! Chwała Wam za to mistrzostwo! Ale ma być o mediach… Media zwane kiedyś IV władzą, w XXI z powodu dużej „siły rażenia” umysłów pretendują do uznawania ich jako II władzę. Ich popularność wzrasta proporcjonalnie do rozwoju mediów elektronicznych wraz z szerszym dostępem do nich. I jeśli mediami w Polsce zarządzają obce koncerny medialne oraz rząd RP, którym nie „po drodze” z potrzebami polskiego społeczeństwa, to codziennie mamy do czynienia z manipulacją powodującą oddziaływanie na Polaków tak, aby nie zorientowali się, że Rzeczpospolita jest na skraju upadku. Wydaje się, że owo święto nie powinno dotyczyć tych mediów, które z racji swej podłej dla Narodu misji, zwane są coraz częściej Środkami Społecznego Ogłupiania.

1.  Środki społecznego przekazu, czy środki masowej komunikacji?

Pisząc o środkach społecznego przekazu, mam na myśli: prasę, radio, telewizję, Internet, a także film, książkę i plakat. Jest pewnym niedomówieniem nazywanie ich tylko środkami społecznego przekazu, bowiem szczególnie media elektroniczne pełnią także rolę środków masowej komunikacji. I o tym trzeba pamiętać, bowiem przepływ informacji odbywa się w dwóch kierunkach, tj. nadawca-odbiorca i odbiorca-nadawca (przy zamianie ról w systemie simplex, jak i duplex).

Możliwości techniczne tych mediów wyzwalają w społeczeństwie chęć przedstawiania swoich poglądów, dyskutowania na ważne i mniej ważne tematy nie tylko w tzw. wirtualnym świecie, także nawiązywania kontaktów w „realu”, skutkujące zrzeszaniem się w ogromne grupy społeczne. Niech przykładem tu będzie Rodzina Radia Maryja czy Kluby Gazety Polskiej. Ludzie mają pragnienie tworzenia pewnej jedności w określonym obszarze mediów, ale także w tzw. realu. I to jest budujące. Ale media posługujące się manipulacjami nie opowiadają się za integrowaniem się społeczeństwa, z którym „walczą” poprzez „robienie im wody z mózgu”. Stąd też niechętnie prowadzą dialog ze słuchaczami i widzami na antenie swych stacji. A jeśli już ktoś ze słuchaczy bądź telewidzów chce zabrać głos, to po dokładnym wypytaniu go poza anteną o to, co ów rozmówca chce powiedzieć, zostaje lub nie zostaje „wpuszczony na antenę”. Zależy to od tego, czy rozmówca chce zabrać głos zgodnie z „poprawnością polityczną”, jaką wyznaje stacja radiowa czy telewizyjna. Jeśli nie, to droga do publicznego zabrania głosu zostaje zamknięta. Wyjątek stanowi tu Radio Maryja i TV Trwam, bowiem telefonujący odbiorca już z chwilą uzyskania połączenia jest „na antenie”.    

2.  Czym jest manipulacja medialna w Polsce w dzisiejszych czasach?  

Otóż manipulacja medialna – jest celowym działaniem, mającym wywołać konkretne zachowania i reakcje u odbiorcy, przez co w związku z antypolską polityką prowadzoną przez obecnie rządzących nabrała cech pejoratywnych, takich jak: oszustwo, machlojka, knucie, krętactwo, machinacja. Jest to przede wszystkim świadoma taktyka przekonywania w taki sposób, by manipulowany nie był świadomy że jest poddany manipulacji. W mediach elektronicznych manipulacja polega na zamierzonym sterowaniu obrazem, dźwiękiem i tekstem, mająca na celu osiągnięcie wypaczonego przedstawienia postaci i zdarzeń, kształtująca tym samym fałszywe wnioski wyciągane przez odbiorcę, a w konsekwencji mająca bezpośredni wpływ na kształtowanie opinii o postaciach, zdarzeniach i faktach.

Jedną z podstawowych i najważniejszych cech mediów jest możliwość przekazywania informacji. I ta cecha jest skrzętnie i z premedytacją wykorzystywana przez manipulatorów, którzy za pośrednictwem tych mediów wpływają na sposób myślenia milionów Polaków. Skutki tego działania są opłakane, bowiem umysły – niczym gąbka – pochłaniają dziennie dziesiątki kłamstw, oszczerstw i kreowania postaci w fałszywym świetle, uznając je jako prawdę. Manipulacja medialna z wykorzystaniem psychosocjotechniki jest bardzo groźną bronią w walce z Kościołem, patriotyzmem, w walce o prawdę, o polskość, historię i utrzymanie tradycji zaszczepionej przez naszych przodków. Panuje powszechne zdanie, że gdyby dr Joseph Goebbels – mistrz propagandy III Rzeszy Niemieckiej w latach 30. minionego stulecia miał do dyspozycji telewizję i Internet, to nie musiałby powtarzać sto razy swych kłamstw. Wystarczyłoby, by je powtórzył dziesięć razy w 10-krotnie krótszym czasie, a odniósłby taki sam rezultat propagandowy.

3.  Czy znamy mechanizmy i elementy medialnej manipulacji?

Manipulanci mają pełną gamę elementów manipulacji, które stosują w zależności od celu, jaki chcą osiągnąć. Owe elementy to:

–  argumenty personalne,
–  relatywizm,
–  wnioskowanie pozbawione sensu,
–  przeinaczanie i przeinterpretowywanie cudzych wypowiedzi,
–  oddziaływanie na emocje,
–  fabrykowanie konsekwencji,
–  kreowanie świata z nieprawdziwych przesłanek,
–  manipulowanie znaczeniem słów,
–  społeczne dowody słuszności,
–  odwoływanie się do autorytetów,
–  stereotypy.

Media stosując manipulacje – są bardzo silną „bronią” w walce politycznej. W krajach Zachodu – z uwagi na drastyczne sankcje prawne wobec manipulatorów – nie mają tak dużej „siły rażenia”, jak w Polsce. U nas media podporządkowane „waaadzy” i obcym koncernom medialnym mają dużą swobodę działania na niwie manipulacji, stąd skutki takiego działania są o wiele bardziej drastyczne dla Polaków, niż dla obywateli krajów zachodnich. Ktoś, kto chociaż na poziomie średnim zna mechanizmy manipulacji – bez trudu zauważy, jakimi procesami posługują się media, które będąc na usługach niszczycieli Rzeczpospolitej – realizują zlecenie swoich mocodawców w walce z przeciwnikiem politycznym.

Do owych procesów należą:  

–  dyskredytacja wszystkiego, co jest wartościowe u przeciwnika,
–  dyskredytacja przywódców przeciwnika,
–  dezorganizacja życia społecznego u przeciwnika,
–  współpraca ze wszystkimi w celu zniszczenia przeciwnika,
–  ośmieszanie wartości, Dekalogu, praktyk religijnych, kultury i tradycji, które wyznaje przeciwnik;
–  demoralizacja społeczeństwa poprzez propagowanie alkoholu, narkotyków, popkultury, rozwiązłości seksualnej i ideologii gender;
–  penetrowanie środowisk przeciwnika w poszukiwaniu „sensacji”, inwigilacja dziennikarska w celu znalezienia „haka” na przeciwników.

Media manipulując postawami i zachowaniami odbiorców, bez żadnych skrupułów wykorzystują:

–  znane autorytety, by kłamstwo bardziej uwiarygodnić;
–  fakt, że odbiorca nie ma możliwości zweryfikowania kłamstwa;
–  mechanizm podawania zmiksowanych kilku wiadomości, by odbiorca wysnuł fałszywe wnioski;
–  serwowanie prawdy zmiksowanej z kłamstwem;
–  komentowanie prawdziwej informacji tak, by narzucić odbiorcy swój tok myślenia;
–  umieszczanie prawdziwej informacji w kontekście wypaczającym jej sens;
–  wtrącanie na marginesie tendencyjnej informacji na inny temat;
–  nadanie nieproporcjonalnie dużej wagi informacji w celu wywołania wybuchu emocji;
–  zniekształcenie informacji w celu nadania jej rangi sensacji;
–  podanie nieprawdziwej informacji jako faktu;
–  pominięcie podania informacji, choć dla społeczeństwa jest ona bardzo ważna;
–  podanie informacji w taki sposób, by odbiorca sam doszedł do wniosków, których oczekuje nadawca.

3.1.  Wybrane przykłady manipulacji medialnej

Na kilku portalach internetowych pojawiła się informacja, że Jarosław Kaczyński w życiu prywatnym jest nieporadnym gamoniem, a w życiu politycznym nieudacznikiem. Manipulacja ta miała na celu zdyskredytowanie lidera największej partii opozycyjnej. Pisałem o tym 29 czerwca br. na Niepoprawnych w artykule pt. "Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. J. Kaczyński nieudacznikiem?" (tutaj:  http://niepoprawni.pl/blog/8282/nie-mow-falszywego-swiadectwa-przeciw-blizniemu-swemu-j-kaczynski-nieudacznikiem). Ową fałszywą informację manipulanci motywowali tym, iż Jarosław Kaczyński nie ma żony, nie ma dzieci, a w życiu politycznym jest nieskuteczny w walce z platformersami. Otóż jak dowodzą fakty, to że nie ma żony i dzieci – jego sytuacja rodzinna jest wprost komfortowa do uprawiania polityki i może być poczytana tylko na „in plus”! Nigdy na „in minus”! Wystarczy spojrzeć na Ludwika Dorna i Ewę Kopacz i wielu innych polityków, którzy rzuciwszy się w wir polityki zaniedbywali swe rodziny i doprowadzili do ich rozbicia z rozwodami włącznie. A patrząc na „nieudolność” działań politycznych J. Kaczyńskiego – ów manipulator „zapomniał” wziąć pod uwagę, że „siła przebicia” PiS-u w sejmie jest ograniczona liczbą parlamentarzystów tego ugrupowania, co przy zmasowanej sile głosów PO, PSL, SLD i TR Palikota – każda inicjatywa partii J. Kaczyńskiego a priori jest „torpedowana”. Dlaczego? Bo nie jest wg platformersów… poprawna politycznie. Poprawna politycznie to taka, która również a priori ma być szkodliwa dla polskiego społeczeństwa. O operatywności J. Kaczyńskiego niech świadczą osiągnięcia, jakie odnotował GUS w rocznikach statystycznych, o czym również pisałem w wyżej podanym artykule.

Innymi przykładami manipulacji medialnej są:

–  przedstawianie Polski jako odpowiedzialnej za holokaust Żydów; 
–  przypisywanie Polakom sprawstwa pogromu Żydów w Jedwabnem;
–  brak reakcji na pomówienia krajów zachodu, jakoby Polacy byli odpowiedzialni za budowę niemieckich obozów koncentracyjnych na terenie Polski i za masową eksterminację milionów obywateli różnych narodowości, a w szczególności Żydów;
–  obciążanie Polski za wypędzenie Niemców z Pomorza, Warmii i Mazur;
–  kreowanie Rosji jako przyjaciela, – szczególnie w obliczu śledztwa w sprawie zamachu smoleńskiego;
–  narzucanie politycznie poprawnego dyskursu w kwestii: homoseksualizmu, in vitro, aborcji i eutanazji, a przede wszystkim ideologii gender;
–  ukrywanie szkodliwej działalności platformersko-peeselowej swołoczy oraz lewackich postkomunistów biorących czynny udział w rozgrabianiu Rzeczpospolitej;
–  kreowanie negatywnego wizerunku PiS, przedstawiając je jako „zamordystów”, którzy chcieliby wszystkich cwaniaków z PO i PSL wsadzić do „pierdla”. Ale nie wspominają, że jeśli jest przestępstwo, to musi być i kara adekwatna do popełnionego czynu, wszak każdy obywatel w świetle prawa jest równy;
–  kreowanie na autorytety takie osoby jak: niemal wszystkie z PO, PSL, TR Palikota i SLD, a szczególnie skład nowego rządu premiery Ewy Kopacz, w którym aż roi się od aferzystów i skompromitowanej i niekompetentnej platformerskiej swołoczy, pseudonaukowców, jak chociażby Jana Hartmanna, publicystów – np. Jana Tomasa Grossa, a ze środowiska dziennikarzy (czyt. najemników) między innymi: A. Michnika, J. Urbana, T. Lisa, K. Szczuki, J. Żakowskiego, J. Gugałę, K. Durczoka czy P. Kraśko,

o którym pisałem 12 czerwca br. na Niepoprawnych w artykule pt. "Kraśko! - Trzymaj łapy przy sobie!" na temat jego manipulacji ciałem (http://niepoprawni.pl/blog/8282/krasko-trzymaj-lapy-przy-sobie). Każdy z wyżej wymienionych aktywnie przyczynia się do rozłożenia niemal do końca Rzeczpospolitej, ale medialni decydenci działający na zlecenie „rozkładaczy” RP – kreując ich na autorytety, – usiłują temu zaprzeczać.

Owi pseudo-dziennikarze – zwani potocznie „użytecznymi durniami” tak podają informacje, by odbiorcy dochodzili do fałszywych wniosków. Tak rozmawiają z gośćmi z obozu patriotycznego, aby wykreować ich negatywny wizerunek. Kłamstwa dziennikarzy mają potężną „siłę rażenia”, czego skutkiem było między innymi to, że mimo iż Donaldinio Tuskolini przez pierwszą 4-letnią kadencję w widoczny sposób doprowadzał Polskę do ruiny – elektorat tego nie dostrzegał i… zagłosował po raz drugi na platformerską swołocz, by rządziła prawie 38-milionowym krajem i dokończyła dzieła zniszczenia RP.

4.  Dlaczego pseudo-dziennikarze manipulują opinią publiczną?

Powodów jest bardzo wiele. Ale, jak wskazują dowody, o które nie trudno – a mamy je podane niejako „na tacy” – można je skonkretyzować i wymienić te najważniejsze.

4.1.  Brak wiązi z Narodem

Brak walki o utrzymanie tożsamości narodowej, co wskazuje także na niepolskie ich pochodzenie, – vide chociażby Tomasz Kammel, który do 2004 roku używał nazwiska Kamel, a pojawił się w początkach swojej kariery na antenie TVP w mycce i z pejsami, a jego życiorys opublikowany w mediach ma taką lukę, że można by w niej zmieścić co najmniej 5 dywizji wojska.

4.2.  Bardzo dobra płaca

Uważają, że jest to ich życiowa szansa na podwyższenie standardu swojego życia. Dla przykładu: T. Lis za jedną edycję autorskiego programu pt. „Tomasz Lis na żywo” otrzymuje około 20 tys. złotych. Tajemnicą poliszynela jest płaca Piotra Kraśko, – naczelnego manipulatora TVP, który posiadł tę umiejętność od swojego tatusia.

4.3.  Bojaźń mówienia prawdy

Boją się mówić prawdę, choć ją niektórzy z nich znają. Obawiają się utraty pracy, a… zaciągnięte kredyty trzeba spłacać! Tylko z czego, jeśli utracą pracę? Jest też przykład spłacania długu wdzięczności. W jaki sposób miałby się odwdzięczyć Krzysztof  Ziemiec – prezenter Wiadomości TVP za pomoc w zorganizowaniu i finansowaniu operacji, kiedy to poparzonemu w wypadku pomogły władze TVP? Ci bojaźliwi „najemcy” nieprzyjaznych Polsce mediów mają „miękki” charakter i są na ogół tchórzliwymi ludźmi.

 4.4.  Chęć bycia akceptowanym przez libertyńskie szefostwo

Rola „czarnej owcy” wiąże się z wywaleniem z pracy na „zieloną trawkę”. Wychodzą więc z założenia, że… „pan sobie życzy, sługa musi” nawet wówczas, jeśli miałby zaprzedać duszę diabłu. Świadczy to, iż owi „użyteczni durnie” nie mają poczucia własnej wartości i sami siebie sprowadzają do roli medialnego najemnika, którym takie pojęcie jak asertywność jest obce. Im wystarcza poklepanie po plecach przez szefa. 30 czerwca 2012 napisałem na Niepoprawnych felieton zatytułowany: "Syndrom szabas-burka" (tutaj: http://niepoprawni.pl/blog/jeszcze-nie-przypisane/syndrom-szabas-burka), który świetnie obrazuje postawę owych „użytecznych durniów” na przykładzie „redachtorów” Gazety Koszernej.

4.5. Brak przygotowania dziennikarskiego i dostatecznej wiedzy

Nie grzeszą wiedzą na tematy, o których mówią, czyli po prostu są totalnymi indolentami dużego formatu, co widać i słychać niemal codziennie w blokach informacyjnych, a szczególnie w programach publicystycznych. Nawet podpowiedzi podane przez słuchawkę bezprzewodową z „reżyserki” na niewiele się zdają, bo tam też pracują indolenci. Ale nie ma się co dziwić, jako że ich przyswojona wybiórczo wiedza – to za mało, aby stawić czoła w dyskusji. Jeśli nawet któremuś z nich udało się „psim swędem” ukończyć studia na wydziale dziennikarskim, to trzeba mieć na uwadze, kto i co go tam nauczył, skoro kadra uczelni pozostawia bardzo dużo do życzenia. Owi pseudo-dziennikarze udają ekspertów, bowiem twierdzą, że… na wszystkim się znają. Takie medialne „omnibusy” i megalomani. A „przyciśnięci do muru”, np. przez posła Antoniego Macierewicza czy Zbigniewa Giżyńskiego, – okazują się być pospolitymi miernotami, których najodpowiedniejszym miejscem pracy byłby… magazyn hipermarketu, w którym powinni układać towar na regałach.

4.6.  Pobudki ideowe

Są wśród pseudo-dziennikarzy i tacy, którzy jeszcze myślą, że żyją w czasach głębokiej komuny. Ich pogląd ideologiczny jest zbieżny z poglądami towarzyszy z byłej PZPR i SB, których pomioty po roku 1989 zawłaszczyły Rzeczpospolitą. Są gotowi spełnić każde życzenie „waaadzy” bez absolutnie żadnej nuty obiektywizmu i rzetelności dziennikarskiej. I ci czynią największą „krecią robotę” dla społeczeństwa polskiego. Są przeświadczeni, że Jaruzelski i Kiszczak to bohaterowie narodowi, że Balcerowicz uzdrowił polską gospodarkę, że Buzek i Tusk ją dźwignęli – likwidując kopalnie, stocznie i inne potężne zakłady przemysłowe, a rzesze bezrobotnych to… lenie i obiboki. Są przekonani, że pułkownik Ryszard Kukliński był zdrajcą Polski, a Jarosław Kaczyński… największą zakałą w Rzeczpospolitej, bo chciałby rozliczenia winnych rozkładu RP, a przecież takiego rozkładu według nich nie ma, tak jak nie było i nie ma afer, w których „umoczeni” są czołowi politycy i hochsztaplerzy nazywający siebie… biznesmenami. Owi „użyteczni durnie, – dziennikarzyny powielają system informowania społeczeństwa spopularyzowany przez „Goebbelsa stanu wojennego” – Jerzego Urbana.

5.  Którym mediom w Polsce wierzyć, a którym nie wierzyć?  

Lista mediów w Polsce jest dość długa, więc ograniczę się do wymienienia tych znaczących. Daję wiarę, że serwują materiały pozbawione manipulacji:

–  prasa: Nasz Dziennik, Niedziela, Głos oraz periodyki katolickie np. miesięcznik W Rodzinie;
–  rozgłośnie radiowe: Radio Maryja, Radio Jasna Góra oraz katolickie, np. Radio Warszawa-Praga (106,2 MHz);
–  stacje telewizyjne: TV Trwam;
–  portale internetowe: o charakterze patriotyczno-narodowo-katolickim (nie wszystkie).

Pozostałe, a szczególnie:

–  prasa: Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Gazeta Bankowa, prawie wszystkie regionalne, Wprost, Newsweek, Nie Urbana;
–  rozgłośnie radiowe: Radio Zet, TOK-FM, RMF-FM, Eska, Polskie Radio I, II, III;
–  stacje telewizyjne: TVN, Polsat, TVP, Eska;
–  portale internetowe: Onet.pl, Wirtualna Polska.pl, Interia.pl,

wiodą prym w zafałszowaniu przekazu. Zatrudniają najlepszych speców od manipulacji. O ile nie dziwi minie wroga robota wobec polskiego społeczeństwa mediów komercyjnych, o tyle szczytem podłości jest to, że proceder manipulacji uprawiają także media społeczne, vide: PR i TVP i to za nasze pieniądze!!!

6.  Co zrobić, aby nie dać się zmanipulować?

Trzeba przede wszystkim przyglądać się swemu zachowaniu, kontrolować swoje reakcje i zdawać sobie sprawę, że jest się jednak podatnym na manipulacje. Dlatego też wiedząc o tym, koniecznie trzeba unikać zostania ofiarą manipulacji medialnej poprzez:

–  korzystanie z kilku źródeł informacji w celu skonfrontowania pozyskanych wiadomości i dopiero na tej podstawie wypracowanie poglądu na określony temat;

–  unikanie emocji w postrzeganiu rzeczywistości,
–  unikanie traktowania osób występujących w mediach jako ekspertów, bowiem fakt że wypowiadają się publicznie – jeszcze nie czyni z nich ekspertów;
–  świadomość, że telewizja może tak prezentować występującą osobę, by wzbudzić do niej sympatię lub niechęć;
–  wyłuskanie z „szumu medialnego” wartościowych i prawdziwych informacji;
–  świadomość o tym, że o doborze informacji, o sposobie i czasie trwania jej przekazu decyduje redakcja,
–  świadomość, że w mediach pracują także zawodowi kłamcy;
–  świadomość, że człowiek jest biologicznie tak uwarunkowany, by w pewne argumenty wierzyć, – bez względu na ich prawdziwość;

Natomiast kontrolując przekaz, należy przede wszystkim sprawdzić czy:

–  ekspert jest rzeczywistym i bezstronnym ekspertem w danej sprawie;
–  wykonana ekspertyza jest obiektywna, zgodna z wiedzą naukową i zasadami rządzącymi nauką.

Jak wynika z badań dotyczących wypowiedzi ekspertów w mediach, owi „eksperci” mają rację tylko w 33 procentach, a więc częściej wprowadzają odbiorców w błąd, niż głoszą prawdę. Dzieje się tak dlatego, że twórcy programów publicystycznych chcą uwiarygodnić swoje poglądy niezgodne z prawdą, bądź swoich mocodawców poprzez „podparcie” się zdaniem „eksperta”. Spolegliwy, elastyczny na sugestie, wprowadzający w błąd odbiorców „ekspert” – jak dowiodły badania – jest bardzo chętnie i często zapraszany do stacji telewizyjnych i radiowych. Tak więc trzeba być świadomym, że im częściej on występuje, tym jest mniej wiarygodny. 

I już na zakończenie zacytuję słowa Ojca Świętego Franciszka, który na okoliczność Światowego Dnia Środków przekazu powiedział:

„(…) Media mogą nam pomóc poczuć się bliższymi sobie, tworząc odnowione poczucie jedności ludzkiej rodziny, które pobudza do solidarności i do poważnego zaangażowania na rzecz bardziej godnego życia. Dobry przekaz pomaga nam zbliżać się do siebie i lepiej poznawać się wzajemnie, coraz bardziej jednoczyć. Dzielące nas mury mogą zostać obalone jedynie wówczas, gdy jesteśmy gotowi słuchać siebie nawzajem i uczyć się jedni od drugich. Potrzebujemy przezwyciężyć różnice przez takie formy dialogu, które pozwolą nam wzrastać we wzajemnym zrozumieniu i szacunku”.

A od siebie dodam jeszcze:

–  Szanowny odbiorco mediów! – Pamiętaj, że kiedy oglądasz program tv, słuchasz radia czy czytasz gazetę, bądź informacje w Internecie, – wcale nie oznacza, że widzisz, słyszysz i czytasz prawdę! Od Ciebie zależy, czy stać Cię będzie na filtrowanie informacji i oddzielenie „ziarna” od „plew”. Tylko z czystego ziarna będzie dobra mąka, a z niej dobry chleb, – ten nasz pachnący, polski, powszedni.

___________________________

1.  A. Lepa, Świat manipulacji, Wyd. Tygodnik Katolicki Niedziela, Częstochowa 1997,
2.  A. Lepa, Mechanizmy propagandy, Polskie Wyd. Encyklopedyczne Polwen, Radom 2004,
3.  M i W. Wareccy, Woda z mózgu. Manipulacja w mediach, Wyd. Fronda, Warszawa 2011,
4.  J. Kowalkowski, Europejskie Eldorado, Toruń 2009,
5.  Materiały własne.