Ukraina z "Bolkiem" w tle

Różnice w interpretacji zagrożeń europejskiego bezpieczeństwa nie wynikają jednak tylko z historycznych doświadczeń – także z odmiennych i nieprzystawalnych sfer oczywistości politycznej. Dla Portugalczyków, Hiszpanów czy Włochów sprawa Ukrainy to temat równie abstrakcyjny, jak dla nas problem uchodźców z Afryki. A przecież ta druga kwestia jest rzeczywistym, codziennym problemem Unii Europejskiej. W ubiegłym tygodniu głośnym echem odbił się artykuł z „The Guardian”, którego autor, z pochodzenia Bośniak, przekonywał o podobieństwach między skorumpowanymi oligarchami z Moskwy i przekupnymi europarlamentarzystami. Choć trudno jest zgodzić się z tą uproszczoną diagnozą, należy stwierdzić, że obecna sytuacja na Ukrainie wymaga sformułowania polskiej polityki wschodniej na nowo. Lecz aby to zrobić, należy najpierw krytycznie ocenić, ile tak naprawdę była warta polityka dotychczasowa.

„Moralne zwycięstwo” PiS
„Czy naprawdę wierzyliście, że taki ruski człowiek jak Janukowycz utrzyma proeuropejski kurs? Moje ugrupowanie od początku miało rację” – przekonywał niedawno jeden z posłów Prawa i Sprawiedliwości. Zaś na okładce tygodnika „W sieci” umieszczono ogromny tytuł: „Po co debatować z Tuskiem, skoro Kaczyńscy zawsze mieli rację”.

Kłopot jednak w tym, że dobre intencje, a nawet dobra diagnoza, nie muszą przekładać się na efektywność polityki. Prawo i Sprawiedliwość przed siedmioma laty przegrało wybory nie dlatego, że niewłaściwie rozpoznało polską rzeczywistość. Wiele diagnoz Kaczyńskich było zapewne uzasadnionych i przekonujących dla dużej części społeczeństwa. Ugrupowanie to zostało przez wyborców odrzucone (kolejno w wyborach parlamentarnych, europejskich, samorządowych), ponieważ wizję tę realizowało w sposób nieudolny, prowadząc do konfliktów i podważania zaufania społecznego, a nie budując lepszą Polskę. To samo tyczy się, niestety, polityki wschodniej lansowanej przez nadwiślańską prawicę.

Trudno wskazać na jakikolwiek wymierny sukces polityki PiS wobec Rosji. Rządy tego ugrupowania i prezydentura Lecha Kaczyńskiego przypadają na czas po zwycięstwie Pomarańczowej Rewolucji. W okresie tym na Ukrainie dominowały proeuropejskie nastroje i nietrudno było budować kapitał polityczny na tej euforii. Dziedzictwo pierwszego Majdanu zostało jednak zaprzepaszczone – głównie przez samych Ukraińców, ale także przez europejskich, w tym polskich polityków, którzy nie potrafili wesprzeć procesów rozpoczętych w 2004 r.

„Moje ugrupowanie od początku miało rację” – przekonuje poseł PiS. Kłopot w tym, że trafna diagnoza nie musi przekładać się na efektywność polityki.

Cztery lata później Rosja najechała Gruzję przy biernej postawie większości zachodniego świata. Lech Kaczyński pojechał wówczas do Tbilisi, by w emocjonalnym i symbolicznym geście wesprzeć – jak się wkrótce okazało – przegraną sprawę. Przegraną podwójnie – klęską zakończyła się wojna, a Michaił Saakaszwili ostatecznie skompromitował się jako prezydent.

Nie można rozpatrywać polityki wschodniej PiS bez uwzględnienia reakcji na katastrofę smoleńską. Upadek tupolewa miał szansę stać się pretekstem do głębokiej dyskusji na temat stanu polskiego państwa i relacji ze wschodnim sąsiadem. Zamiast tego, podsycając histerię zamachu, Antonii Macierewicz i inny politycy Prawa i Sprawiedliwości włożyli w ręce Putina potężne narzędzie do wznoszenia kolejnych murów w obrębie polskiego społeczeństwa. Zmęczenie tematyką smoleńską pogrzebało ostatecznie możliwość wyciągnięcia zasadniczych dla państwa wniosków z katastrofy prezydenckiego samolotu…

„Przebudzenie” Platformy
Jednak i bilans polityki wschodniej za rządów Platformy Obywatelskiej wydaje się mizerny. Także tej ekipie nie udało się wypracować przyjacielskich i bezkonfliktowych stosunków nawet z tymi wschodnimi sąsiadami, z którymi teoretycznie jest nam najbardziej po drodze. Choć dzielimy członkostwo w UE i NATO z Litwą, na dobrosąsiedztwie wciąż ciążą historyczne i narodowościowe animozje. Podobnie rzecz się miała z relacjami z Ukrainą, której sprawa przez lata była zarzucona.

Nie jest prawdą, że – jak sugerują dziś niektórzy komentatorzy – Donald Tusk, Bronisław Komorowski czy Radosław Sikorski dopiero w obliczu kryzysu na Krymie zorientowali się, jaka jest natura rządów Putina. Raczej grali tak, jak – zgodnie z ich przypuszczeniami – pozwalała im sytuacja. Zwracali uwagę raczej na wybrane decyzje Putina, które wydawały się bardziej proeuropejskie. W naiwności łączyli się z większością polityków zachodnich, wypatrujących na siłę oznak demokratyzacji Rosji. Było to zresztą zgodne z ogólnym nastawieniem globalnej Północy, która, zajęta konfliktem na Bliskim Wschodzie, a potem Arabską Wiosną i jej konsekwencjami, przymykała oko na działania Putina. Okazjonalnie tylko zwracano czasem uwagę na sprawę Chodorkowskiego czy Pussy Riot.

W postępowaniu PO wobec Rosji widać było, przynajmniej do tej pory, konformizm, efekt zachłyśnięcia się przynależnością do zachodniego „salonu”, na którą tak długo czekaliśmy.

Widać w tym pewien konformizm ekipy obecnie rządzącej Polską, efekt zachłyśnięcia się przynależnością do zachodniego „salonu”, na którą tak długo czekaliśmy. Jednocześnie Putin budował swoją Unię Euroazjatycką, na tyle zręcznie, by UE i USA uważały jego działania za wciąż akceptowalne. Kryzys ukraiński i okupacja Krymu przyspieszyły nagle historię. Putin wysoko zalicytował i zmusił wszystkich zachodnich graczy do pokazania kart. Jeśli jednak przegra, to tak jak w pokerze, sam nie będzie musiał ujawniać tego, co miał na ręku i nigdy nie dowiemy się, ile w jego grze było blefu.

Demokratyczna Rosja, europejska Ukraina
Przez ostatnie ćwierćwiecze Jerzy Mieroszewski i jego koncepcja unii Ukrainy, Litwy i Białorusi (ULB) stawały się refrenem każdej kolejnej strategii polityki wschodniej. Cóż z tego, skoro politycy zdają się nie pojmować, że publicysta ten postrzegał Polskę i ULB jako pomost do Rosji, a nie przedmurze Europy? Imperialny paradygmat jagielloński, do którego kontynuowania nawoływał Lech Kaczyński w Tbilisi w 2008 r., oznacza w istocie to samo.

I tu dochodzimy do sedna: możemy szukać oparcia w NATO i UE, ale, niezależnie od naszej siły, w ten sposób problemu Rosji nie rozwiążemy – będziemy go tylko odsuwać. Budowanie porozumień nawet z najbardziej wiarygodnymi sprzymierzeńcami na zachód od naszych granic i zbrojenie się przeciw Rosji imperialnej, to tylko eskalacja „równowagi strachu”. Choć dziś trudno to nam sobie wyobrazić, autentycznym gwarantem bezpieczeństwa Polski jest tylko demokratyczna Rosja. I – jeśli to tylko możliwe – europejska Ukraina.

Możemy szukać oparcia w NATO i UE, ale w ten sposób problemu Rosji nie rozwiążemy. Autentycznym gwarantem bezpieczeństwa Polski są tylko demokratyczna Rosja i europejska Ukraina.

To oczywiście cel dalekosiężny, tylko w małym ułamku leżący w naszej gestii. Przypominanie o nim stać się jednak powinno elementem expose każdego nowowybranego polskiego premiera. Jeśli pokłosiem dzisiejszej ocierającej się miejscami o histerię dyskusji na temat konfliktu krymskiego będzie uznanie Rosji za odwiecznego i naturalnego wroga – Polska przegra batalię o swoją geopolityczną przyszłość. Nikt w Europie nie będzie chciał rozmawiać z rusofobicznymi paranoikami, nawet jeśli łamanie prawa międzynarodowego i agresywny rewizjonizm rosyjski widać dziś jak na dłoni. Totalizujące teorie polityki międzynarodowej nie mogą stanowić podstawy naszej przyszłej polityki wschodniej. A niestety nadal w tym duchu kształcimy dyplomatyczne i analityczne elity.

Temu manichejskiemu i w gruncie rzeczy zaciemniającemu świat podejściu powinniśmy przeciwstawić osadzoną na liberalnych fundamentach praw człowieka wizję polityki nowodemokratycznej – jak nazywał ją czeski dysydent Jaroslav Sabata. Poważne traktowanie praw człowieka i prawa międzynarodowego pozwoli nam uniknąć problemu, który wyraźnie trawi zachodnią lewicę – gotową wybaczyć Putinowi aneksję Krymu, tak jak „car Rosji” wybaczył NATO inwazję na Irak.

Zmierzch geopolityki
Ukraina stała się teatrem historycznych zmian nie dlatego, że – jak chciał Zbigniew Brzeziński – jest „geopolitycznym sworzniem”, ale dlatego, że jest pograniczem między obszarem demokracji liberalnej i antyliberalnego autorytaryzmu. Większość starć tej dziwnej wojny, w której nie padł dotąd strzał, odbywa się na platformie dyskursu i propagandy. Putin nie dąży do przyłączenia Krymu i Sewastopola ze względu na ich strategiczne znaczenie. Putin chce Sewastopola bo to „gordost ruskich moriakow”, symbol, ikona mocarstwowości. Dziś na Krymie rozpętała się wojna ideologii polityki: wizji demokratycznej i europejskiej, wizji wielkoruskiej, wizji Ukrainy narodowej, wizji Ukrainy posowieckiej itd.

Skostniałemu myśleniu geopolitycznemu przeciwstawiamy więc model oparty na zrozumieniu znaczenia niegasnącej atrakcyjności „Europy” i fundamentalnej przewagi liberalnej demokracji nad autorytaryzmem. Aby do takiej „równej walki” doszło, potrzebne jest zwycięstwo w wojnie informacyjnej i utrzymanie dostępu Rosjan, Ukraińców, Białorusinów do wiedzy i interpretacji, które podważają groźną, szowinistyczną doktrynę Kremla.

Skostniałemu myśleniu geopolitycznemu przeciwstawiamy model oparty na zrozumieniu znaczenia niegasnącej atrakcyjności Europy i fundamentalnej przewagi liberalnej demokracji nad autorytaryzmem.

Nasza europejska dyplomacja na rzecz krajów wschodnich musi wyzbyć się rusofobii (bez złudzeń jednak wobec imperialnego reżimu Putina) i geopolitycznej mitologii. Oprócz działań w domenie politycznej, takich jak starania o zmianę sztywnej i zbytnio zbiurokratyzowanej polityki Brukseli wobec państw na wschodzie, warto wspierać postawy i inicjatywy obywatelskie na szczeblu mikro i mezo.

Szeroko zakrojony program wymian uczniowskich i studenckich byłby pierwszym krokiem do budowania wiedzy o Zachodzie i podstaw do podejmowania w przyszłości decyzji opartych na tej wiedzy, dla Ukraińców, Białorusinów, może także Rosjan. Nie warto jednak robić tego bez jednoczesnego finansowania jak największej liczby projektów, odbywających się u naszych wschodnich sąsiadów, tak by również Polacy mieli możliwość poznawania swoich sąsiadów. Tylko wtedy może się udać budowanie bardziej długotrwałych związków, wzajemnej wymiany idei, ukształtowanie bardziej międzynarodowych elit. Ale bez pouczania – sukces tej polityki będzie zależał od naszej własnej wrażliwości i gotowości do słuchania.

Najnowszą odsłoną tego trwającego od czterech lat przedstawienia jest pojedynek między „smoleńskimi dziećmi” na prawicy, a „salonowymi(resortowymi) dziećmi” poza nią. Owe stosowane przez konkurencyjne czasopisma nazwy trafnie oddają element infantylizmu obecny w tych potyczkach. Element, który trzeba ujmować jednak o tyle delikatnie, że dotyczy sprawy bardzo poważnej, dotykającej politycznych dążeń i emocji tak głęboko zakorzenionych w aktorach życia publicznego, jak tylko jest to możliwe. Pojedynek ten dotyczy odmiennych wizji państwa i jego politycznej przyszłości, chociaż mało kto mówi w tym wypadku o państwie.

Badanie okoliczności katastrofy smoleńskiej byłoby odbierane poważniej, gdyby zespół Antoniego Macierewicza, ale i prawicowi dziennikarze, skoncentrowali się na badaniu nieprawidłowości proceduralnych oraz niedoskonałości instytucji państwa. Skuteczne sprzyjanie ich naprawie służyłoby też lepiej państwu.

Z drugiej strony, nie można lekceważyć emocji i przekonań osób, do których przemawia hipoteza zamachu, a także tych, którzy ją jedynie dopuszczają. Ci pierwsi, liczna dziś grupa zwolenników teorii zamachu, doznali potężnej straty. Oto ich reprezentant polityczny, a zarazem człowiek, w którym pokładali moralną wiarę, zginął w niejasnych okolicznościach we wrogiej Rosji. Stało się to za rządów jego politycznych przeciwników, a w dodatku w sytuacji widocznej (zaplanowanej?) niewydolności części instytucji zajmujących się sprawą. Ich wrogość wobec oficjalnej wersji zdarzeń jest łatwo zrozumiała i – choć zbyt jednostronna – możliwa do uzasadnienia.

Ci ostatni – żądający „wyjaśnienia sprawy”, ale nie przesądzający kwestii zamachu – swoją postawą zdają się podkreślać, że w wyniku katastrofy ucierpiała powaga państwa, której nigdy potem nie odbudowano. Winy związane ze Smoleńskiem nie zostały ich zdaniem zadośćuczynione. Samodzielne badanie wszelkich możliwych przyczyn katastrofy ma więc pokazywać, że tak doniosła sprawa wymaga wszechstronnej uwagi, podczas gdy rząd poświęca katastrofie tej uwagi niewiele.

Obie te postawy okazują się przeciwskuteczne. Problem pierwszej z nich polega na tym, że owo silne wzburzenie przekuwane jest na język mesjanizmu i moralnego absolutyzmu, a nie na język budowania politycznej wspólnoty. Polityczna skuteczność i polityczny postęp są w tej perspektywie kwestią drugorzędną, którą należy złożyć na ołtarzu Prawdy. Prowadzi to ostatecznie do budowania coraz bardziej fantastycznych teorii nie tylko nie pozwalających na naprawę instytucji państwowych, ale ośmieszających samo badanie okoliczności katastrofy.

Problem drugiej postawy polega na naiwnej wierze, że kwestię badania faktów dotyczących katastrofy można rozdzielić od kwestii bieżących ocen politycznych. Tym samym reprezentanci postawy drugiej – chcąc czy nie chcąc – wspierają działania Antoniego Macierewicza, co ma dokładnie takie same skutki jak w wypadku postawy pierwszej.

Lewica i centrum najbardziej w tym kontekście obawiają się bowiem właśnie owego niekontrolowanego, nie wiadomo dokąd zmierzającego, ocierającego się wręcz o religijny kult zmarłego prezydenta, smoleńskiego radykalizmu. Projekt politycznej naprawy państwa mógłby zaś skuteczniej szukać szerokiego wsparcia. Potencjalne profity polityczne są więc marnowane, a warta aprobaty wola dbałości o jakość państwa i szacunek dla jego instytucji rozmywa się w rynsztoku codziennych partyjnych połajanek.

Do powtarzanej często tezy o tym, że nasza polityka zostanie uzdrowiona, gdy odejdzie z niej pokolenie Solidarności dojść może kolejna – że nie będzie ona w pełni zdrowa, gdy w polityce wciąż będą aktywni ludzie, którzy przeżyli tragiczny 10 kwietnia 2010 r.

Zdaje się z tego płynąć jeden wniosek. Badanie okoliczności katastrofy smoleńskiej byłoby odbierane poważniej – i służyło powadze sprawy, co jest przecież celem prawicy – gdyby zespół Antoniego Macierewicza, ale i prawicowi dziennikarze, skoncentrowali się przede wszystkim na badaniu nieprawidłowości proceduralnych oraz niedoskonałości instytucji państwa, a dopiero w dalszej kolejności rozważali niezbyt prawdopodobne hipotezy dotyczące samej katastrofy. W ten sposób sprawiliby Platformie znacznie więcej kłopotu niż firmując eksperymenty z puszkami i parówkami. Skuteczne sprzyjanie naprawie instytucji służyłoby też lepiej państwu.

Propozycja taka ma jednak dwie oczywiste wady, które sprawiają, że okazuje się w dużej mierze utopijna. W politycznej praktyce nawet i taka, skoncentrowana na państwie, postawa sprowadziłaby się prawdopodobnie do personalnych oskarżeń strony rządowej oraz obozu PiS. Moralnie zepsutego premiera oskarżono by o chęć zniszczenia prezydenta, a naiwny politycznie obóz prezydencki, trąbiący na moralny alarm z byle powodu, o sianie obciachu i niezdolność do podjęcia jakichkolwiek pożytecznych działań. Czyli wszystko i tak zmierzałoby do polityki robionej na grobach.

Ponadto, dziś nie da się już wrócić do punktu zero. Zbyt wiele się wydarzyło, by możliwa była w najbliższym czasie racjonalna dyskusja o naprawie państwa w kontekście lekcji, jaką dał nam Smoleńsk. Do powtarzanej często tezy o tym, że nasza polityka zostanie uzdrowiona, gdy odejdzie z niej pokolenie Solidarności dojść może kolejna – że nie będzie ona w pełni zdrowa, gdy w polityce wciąż będą aktywni ludzie, którzy przeżyli tragiczny 10 kwietnia 2010 r. A jednak taki wniosek byłby dalece niezadowalający.

Jest jeszcze inna opcja. Być może wszelkie rozsądne reformy powinny być postulowane w oderwaniu od tematu katastrofy smoleńskiej. Być może politycznie trzeba ten temat w ogóle zostawić, ograniczając zainteresowanie nim do standardowego kontrolowania działań prokuratury. Jest to pogląd konstruktywny politycznie, ale kastruje ową politykę z niezwykle istotnego, granicznego dla całego politycznego systemu doświadczenia. Na wiele więcej nie możemy chyba jednak liczyć.

Z sieci

Dyskusja o tym, jak traktować polsko-rosyjskie stosunki kulturalne wobec sytuacji na Ukrainie, oraz o dających się słyszeć raz po raz groźnych pomrukach wschodniego mocarstwa potrwa jeszcze bardzo długo. Przynajmniej do chwili, gdy polski rząd zdecyduje, co dalej z flagowymi, planowanymi na przyszły rok projektami – Rokiem Polskim w Rosji i Rokiem Rosji w Polsce.
W tej chwili głosy rozkładają się mniej więcej po równo między zwolenników przedsięwzięcia i jego zagorzałych przeciwników. Pierwsi wskazują, że winą za zaborczą politykę Władimira Putina nie można obarczać rosyjskiego społeczeństwa, zabraniając mu kontaktu z dziełami naszej kultury, tym bardziej że wielu twórców znad Wisły ma w Moskwie i Petersburgu wyjątkowo mocną pozycję, ich prace (warto wymienić choćby przedstawienia Krystiana Lupy i Krzysztofa Warlikowskiego) niejednokrotnie wywierały wpływ na rodzące się w Rosji estetyki. Dodają także, iż za sytuację polityczną nie mogą odpowiadać artyści. Nie popierali Putina, dlatego nie można wzbraniać im szansy na zaistnienie w jego kraju, a rynek sztuki jest tam bardzo prężny. Dochodzi jeszcze argument najpotężniejszy, najbardziej pojemny, ale też najłatwiejszy do zakwestionowania. Mówi on, że polityka i sztuka to byty całkowicie odrębne. Pierwsza jest wypadkową pragmatycznej kalkulacji, druga obszarem wolności, do której każdy obywatel ma prawo.

Krystian Lupa powiedział wprost – nie da się myśleć o przedstawieniu, bez reszty skupić na pracy, kiedy za oknem dzieją się rzeczy nieodwracalne. Teatr – tak, ale nie za wszelką cenę.

Można próbować przyjąć te racje, a jednak w tej konkretnej sytuacji chyba się jednak nie da. Dlatego zaimponował mi niezwykle Krystian Lupa, gdy ogłosił kilka tygodni temu, że zrywa na czas nieokreślony współpracę z prominentnymi teatrami w Moskwie i Petersburgu, choć pracował tam już nie raz, w gronie oddanych przyjaciół, każde ze spotkań z nim traktujących jak rozmowę z mistrzem. Lupa powiedział wprost – nie da się myśleć o przedstawieniu, bez reszty skupić na pracy, kiedy za oknem dzieją się rzeczy może nieodwracalne. Teatr – tak, ale nie za wszelką cenę. Są rzeczy ważne i ważniejsze, czasami trzeba zapomnieć o własnym, najlepiej nawet pojmowanym dla ogółu interesie. Dlatego Lupa nie zrobi swoich nowych spektakli w Rosji, jego inscenizacje, wcześniej w Moskwie frenetycznie oklaskiwane, nie staną się częścią Roku Polskiego w Rosji, jeśli w ogóle się on odbędzie. Tyle. Bez wymyślnych usprawiedliwień. Każdy ma własny kodeks wartości.

W Rosji i po rosyjsku nie zagra też Daniel Olbrychski, chociaż akurat jemu nie przeszkadzała do niedawna retoryka Nikity Michałkowa, przejawiająca się w filmach wychwalających wielkorosyjskie aspiracje. Jego gest ma jednak niebagatelne drugorzedne znaczenie.

Jeśli do wielkiej prezentacji polskiej kultury w Rosji pod narodowymi sztandarami w przyszłym roku dojdzie, będzie to bunt koncesjonowany. Niezależnie od wszystkich osobistych kosztów, nie powinniśmy na to pozwolić.

Trudno osądzać artystów, dla których zbrojne posunięcia Putina nie są wystarczającym powodem do zmiany planów. Warto jednak przypomnieć, że teza o odrębności polityki i kultury po wielokroć już była obalana. Najbliższa koszula ciału, więc weźmy przykład z naszej historii. Kultura polska po Jałcie byłaby inna i mniej wartościowa, gdyby stanęła po stronie narzuconej społeczeństwu władzy. Nie da się zatem powiedzieć, że artyści znaczyliby tyle samo, gdyby zdecydowali się na akces do oficjalnego nurtu. W Rosji jest o tyle inaczej, że twórcy szukają dla siebie miejsca, a ceną bywają mniej lub bardziej znaczące gesty podległości wobec Kremla. Orzeknie ktoś, że idą za nimi często dzieła kontestujące dyktaturę, które w innym przypadku po prostu nie mogłyby powstać. Zgoda, jeżeli na to zasługują, nikt nie powinien odbierać im jakości. Tyle że w wymiarze światopoglądowym reprezentują one bunt koncesjonowany. Za ten drugi – w żaden sposób niekontrolowany – płaci się w Rosji znacznie wyższą cenę.

Podobnie będzie, jeśli w przyszłym roku dojdzie do wielkiej prezentacji polskiej kultury w Rosji pod narodowymi sztandarami. Niezależnie od wszelkich gestów kontestujących Putina znajdzie on dowód na to, że wcale nie jest izolowany, bo kraj, gdzie szkolono snajperów z Majdanu, przysyła do Rosji swoją sztukę. Niezależnie od wszystkich osobistych kosztów nie powinniśmy na to pozwolić.