Polska waluta w okresie międzywojennym

         W związku z ciszą wyborczą wpis historyczny dający wiedzę od strony monetarnej na temat II Rzeczpospolitej i jej myślenia Nipodległościowego.

Wstęp

  Z chwilą powstania Państwa Polskiego w 1918r. wyłoniła się potrzeba ustawowego uporządkowania spraw monetarnych, w tamtym okresie bardzo powikłanych w związku z okresem zaborów jak i I Wojny Światowej. Należało zlikwidować obieg obcej waluty oraz należało stworzyć własną walutę, która byłaby silna i trwała. Dokonano tego z biegiem lat zarówno przez wydanie szeregu ustaw sejmowych, rozporządzeń Prezydenta Rzeczpospolitej, Rady Ministrów oraz Ministra Skarbu.

Część I Likwidacja obcej waluty

   W okresie kształtowania się młodej Polski na terenach tych kursowały cztery obce waluty (rubel, marka pruska, korona austriacka i korona czeska). Tutaj chciałbym jak najkrócej omówić działalność ustawową Polski zmierzającą do wyrugowania obcej waluty z terenów kraju.

 a) Pierwsza z nich waluta rosyjska była usunięta z obiegu w województwach centralnych już podczas I Wojny Światowej przez niemieckie władze okupacyjne. Jednakże po zakończeniu wojny waluta ta napływała ciągle z kilku powodów wśród których najważniejszymi było przyzwyczajenie do rubla ludności z dawnego zaboru rosyjskiego, tezaurowania w złocie rublowym znacznych sum oraz przywożona przez repatriantów z głębi Rosji. Aby temu przeciwdziałać, już 11 marca 1919r. wyszła ustawa, zakazująca przywozu waluty rublowej w ilości większej niż 200 rubli (Dz. U. z 1919r., poz. 389). 29 kwietnia 1920r. weszła w życie druga ustawa zakazująca wypłat w rublach, która ustaliła także kwotę wymienną 100 rubli na 216 marek polskich. Biorąc jednakże pod uwagę, że wielu ludzi przywoziło cały swój spieniężony majątek w rublach i ograniczenie ich do 200 rubli było krzywdzące, rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 10 kwietnia 1920r. pozwolono im przywozić do kraju sumy do 10 000 rubli, z tym jednakże zastrzeżeniem, że kwotę tę winni są zamienić w kantorach na granicy na marki polskie. W 1921r. po zawarciu traktatu ryskiego z Rosją przyłączono do Polski ziemie wschodnie. Do nich to odnosi się rozporządzenie Rady Ministrów z 04 lipca 1921r. które zakazało posługiwania się i obrotu walutą rublową na terenach województw nowogrodzkiego, poleskiego, wołyńskiego i części białostockiego. Gdy w 1924 roku wchodził w obieg złoty polski, rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 01 sierpnia 1924r. ustalono że 1 rubel jest wart 2 złotych. Więcej walutą rublową w tym okresie nasze ustawodawstwo się nie zajmowało.

b) Drugą walutą była korona austriacka, która kursowała od dawna na terenach Galicji a w czasie I Wojny Światowej rozszerzyła swój obieg na tereny okupowane przez armię austriacką i węgierską. Dopiero w 1919r. wprowadzono tu markę polską, a ustawa z 24 grudnia 1919r. wprowadziła wymienialność w stosunku 100 koron na 70 marek polskich. Trochę wcześniej, bo 09 maja 1919r. weszła w życie ustawa która zmuszała do wymiany wszystkich znaków obiegowych na ziemiach polskich na marki polskie. W następnym roku wyszło kilka nowych ustaw które ostatecznie zlikwidowały walutę austriacką na ziemiach Polski. Już 15 stycznia 1920r. ustanowiono markę polską prawnym środkiem płatniczym na całym terenie Rzeczpospolitej. Dnia 24 marca 1920r. wyszła ustawa o stemplowaniu i wymianie banknotów koronowych i równocześnie rozporządzenie wykonawcze Ministerstwa Skarbu do w/w ustawy. W związku z tym, osobnym rozporządzeniem Rady Ministrów z 12 kwietnia 1920r. zamknięto granice państwa na 10 dni, w czasie których miała się odbyć wymiana i stemplowanie banknotów koronnych. Jednakże, czas ten okazał się za krótki i Minister Skarbu rozporządzeniem z dnia 7 czerwca 1920r. wyznaczył okres wymiany tych banknotów na czas między 14 a 25 czerwca 1920r. po upływie którego korona austriacka przestała być środkiem płatniczym na terenie Polski. Ostatni raz ustawodawca wspomina o koronie austriackiej w momencie wprowadzenia waluty złotowej i ustala parytet wymiany 1 korony austriackiej na 1 złoty polski.

c) Trzecią walutą była marka niemiecka, która panowała na ziemiach byłego zaboru pruskiego aż do 1919r. i dopiero wtedy zaczęto ją rugować z ziemi polskiej. Pierwszym symptomem było wejście w życie ustawy z dnia 11 marca 1919r. zabraniającej przywozu marek niemieckich w ilości większej niż 400 marek. Kilka dni później (26 marca 1919r.) weszła w życie ustawa o obowiązkowym stemplowaniu banknotów niemieckich, o ich opodatkowaniu i częściowej wymianie na asygnaty polskiej pożyczki państwowej, a następnie wspomniana wcześniej ustawa z dnia 09 maja 1919r. o wymianie wszystkich walut na marki polskie. W 1922 r. Polska odzyskała część Śląska, gdzie obowiązywała marka niemiecka. Fakt ten spowodował, że rozporządzeniem Ministerstwa Skarbu z dnia 12 lutego 1923r. wprowadzono możliwość spłaty zadłużenia albo w markach niemieckich albo w markach polskich i wybór waluty zależał od dłużnika. Jednakże już 09 marca 1923r. wyszła ustawa która nakładała kary za odmowę przyjęcia marki polskiej na Górnym Śląsku. W momencie wejścia w obieg waluty złotowej ustalono parytet wymiany na 1 marka = 1 złoty polski.

d) Ostatnią walutą obcą to korony czeskie, kursujące na terenie Śląska Cieszyńskiego. Część jego odzyskała Polska w 1938r. i 23 listopada 1938r. weszło w życie rozporządzenie Ministerstwa Skarbu, że z dniem 01 grudnia 1923r. waluta czeska przestaje obowiązywać na ziemiach odzyskanych. Jest to jedyny akt ustawodawczy odnoszący się do tej waluty.

Część II Waluta przejściowa

 Walutą przejściową nazywam tzw. markę polską. W roku 1917 po dłuższej przerwie spowodowanej zaborami wybito 5-, 10-, i 20-, fenigów ki tzw. Królestwa Polskiego. Jednocześnie powołano do życia Polską Krajową Kasę Pożyczkową (rozporządzenie gubernatora Beselera z 09 grudnia 1916r.). Kasa emitowała banknoty w walucie nazwanej markami polskimi. Waluta ta została ściśle związana z marką niemiecką. Emitowano banknoty o nominale ½, 2, 5, 10, 100 i 1000 mkp. Znalazły się one w obiegu w kwietniu 1917roku. Całość emisji wyniosła trochę ponad 880 milionów marek. Do roku 1920 marka polska powoli szeregiem ustaw i rozporządzeń wyługowywała obce waluty z terenu Polski co opisałam w części I. Jednakże charakter waluty ogólnokrajowej zaczęła marka polska uzyskiwać dopiero w 1920r. Najważniejszą ustawą z tego roku jest ustawa z 15 stycznia 1920r. która ustanowiła markę polską prawnym środkiem płatniczym na całym obszarze Rzeczpospolitej Polskiej. Uzupełnieniem jej jest rozporządzenie Ministerstwa Poczt z dnia 24 stycznia 1920r. wprowadzającą walutę markową do kasowości i rachunkowości wszystkich urzędów pocztowych i telegraficznych oraz rozporządzenie Ministerstwa Skarbu z dnia 25 stycznia 1920r. ustanawiające należności stemplowe w tej walucie. Ponieważ marka polska byłą emitowana przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową, dlatego już 13 lutego 1920r. weszła ustawa orzekająca, że wszelkie emisje biletowej tej kasy wymagają odtąd zezwolenia sejmu. Tego samego dnia Sejm upoważnił Kasę do podwyższenia emisji do kwoty 11 mld. Marek (była to już 5 z rzędu podwyżka emisji).

Zestawienie emisji marek:

1. Ust. z 09.12.1916r. emisja 880 150 867 marek

2. Ust. z 07.12.1918r. emisja 500 000 000 marek więcej

3. Dekret Nacz. Polski z 07.02.1919r. emisja 250 000 000 marek

4. Ust. z 06.06.1919r. emisja 600 000 000 marek

5. Ust. z 13.02.1920r. emisja 11 000 000 000 marek

6. Ust. z 30.04.1920r. emisja 16 000 000 000 marek łącznie

7. Ust. z 16.07.1920r. emisja 26 000 000 000 marek łącznie

8. Ust. z 22.09.1920r. emisja 31 000 000 000 marek łącznie

9. Ust. z 26.11.1920r. emisja 55 000 000 000 marek łącznie

10. Ust. z 08.07.1921r. emisja 118 000 000 000 marek łącznie

11. Ust. z 25.09.1922r. emisja 350 000 000 000 marek łącznie

12. Ust. z 24.03.1923r. emisja 1 400 000 000 000 marek łącznie.

Emisje te, z jednej strony bardzo potrzebne w krytycznych dla młodej Rzeczpospolitej chwilach doprowadziły do hiperinflacji, ale o tym nie będę tutaj wspominać. Jednakże cyfry podane powyżej nie stanowią całości obrazu tej inflacji ponieważ były także inne emisje marek polskich, nie mówiąc już o pieniądzu metalowym. I tak ustawa z 26 marca 1920r. pozwala Kasie nie włączać do kwoty 11 mld. Marek tych emisji, które szły na zakup złota i waluty zagranicznej. Inna zaś ustawa z dnia 30 kwietnia 1920r. pozwala Ministerstwu Skarbu na emisje biletów skarbowych opiewających na marki polskie i to w I serii na 2 mld. marek polskich. II seria opiewała na kwotę 5 mld marek polskich i weszła w życie ustawą z 10.05.1921r. Już 30.08.1921r. pozwolił Sejm na zwiększenie kwoty tej emisji do 15 mld marek polskich. III seria wchodzi w życie ustawą z 17.12.1921r. i opiewa na kwotę 30 mld. marek. (31.03.1922r. Sejm zwiększył tę emisję do 50 mld marek). Ustawa z dnia 31 stycznia 1923r. udziela Rządowi prawo wypuszczenia IV serii na kwotę 200 mld marek. Była to ostatnia emisja marek polskich. Likwidacja marki polskiej rozpoczęła się od rozporządzenia Ministerstwa Skarbu z dnia 06.10.1923r. w którym stwierdzono, że bilety Kasy z dnia 09.12.1916r. (zwanymi notami Kriesa) a będące w obiegu w odcinkach po 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 1000 marek z dniem 30.11.1923r. tracą swoją moc prawną i będą wymieniane w kasa do dnia 31.03.1924r. Kolejnym krokiem była likwidacja Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego. Nastąpiło to w postaci dekretu Prezydenta Polski z dnia 01 lutego 1924r. gdzie zamknięto dalszy kredyt w tej Kasie, a celem likwidacji kasy utworzono nadzór. Likwidacja waluty markowej wymagała ustalenia stosunku wymiennego odnośnie do złotego polskiego. Ponieważ tego w danej chwili nie można było zrobić, oznaczono stosunek marki polskiej do franka szwajcarskiego w złocie, który miał być równowartościowy ze złotym polskim. Rozporządzenie Ministerstwa Skarbu z 04 stycznia 1924r. ustaliło wartość franka złotego na 956 506 marek polskich. Dodatkowo, dekretem Prezydenta Polski z dnia 27 kwietnia 1924r. wprowadzono kary za przekroczenie przepisów o relacji marek polskich do nowej waluty. Oficjalną likwidację marki polskiej wprowadzono dekretem Prezydenta Polski z dnia 14 kwietnia 1924r. mówiącym o zmianie ustroju pieniężnego. Dekret ten zakazuje emitowania więcej banknotów markowych, ustala wartość 1 800 000 marek do 1 zł i zapowiada, że z dniem 01 lipca 1924r. marka polska przestaje być środkiem płatniczym w państwie oraz że będzie wymieniana do 31 maja 1925r.

Część III Waluta złotowa

Od początku istnienia niepodległego państwa polskiego zdawano sobie sprawę, że marka polska jako waluta narzucona przez okupanta, może być tylko walutą tymczasową. W sprawie tej w prasie polskiej przetoczyła się żywa dyskusja na ten temat. Pod jej wpływem dnia 05 lutego 1919r. Naczelnik Państwa wydał dekret w przedmiocie jednostki monetarnej nowej waluty, gdzie na wniosek Rady Ministrów postanowiono, że jednostka monetarna nowej waluty otrzyma nazwę „Lech”, a setna jej część nazwana zostanie „grosz”. Jednakże Sejm RP zmienił ustawą z dnia 28 lutego 1919r. nazwę waluty na „Złoty”. Dnia 9 maja 1919r. weszła w życie ustawa o wymianie znaków obiegowych na ziemiach polskich na bilety złotowe. Zależne to było jednakże od dostarczenia tych biletów przez drukarnię. Tymczasem minęło kilka jeszcze lat, zanim do takiej wymiany mogło dojść. Należało bowiem przedtem stworzyć Bank polski oraz Mennicę państwową oraz wydrukować banknoty i wybić monety a także ustalić stopę menniczą. Dopiero 26 września 1922r. weszła ustawa sejmowa, określająca bliżej wartość przyszłego złotego polskiego. Miał on być oparty na złocie i miał wynosić 1/3100 kg złota próby 900. Była to teoria, która wobec wahań cen złota nie dała się długo utrzymać. Dlatego rok później weszła nowa ustawa (6 grudnia 1923r.) w myśl której do czasu wprowadzenia nowej jednostki pieniężnej dokonywać się mają obliczenia na podstawie franka złotego w tej wartości, jaką podaje każdorazowo giełda londyńska. Rachunku na franki zaprzestano jednak bardzo szybko i w 1924r. postanowiono ostatecznie zrealizować nowy system na złotym polskim oparty. Praca ustawodawcza w tym kierunku rozpoczęła się od ustawy z dnia 11 stycznia 1924r. w której stwierdzono, że nowy system pieniężny w Polsce oparty będzie na monometalizmie złotym, czyli że wszelkie przyszłe emisje, zarówno kruszcowe jak i biletowe, będą miały za podkład złoto. Najważniejsze, bo podstawowe ustawy w tym zakresie weszły w życie z datą 20 stycznia 1924r. i wprowadzone były dekretami Prezydenta Polski. Chodzi tu o dekret obejmujący statut Banku Polskiego i prawo emisji banknotów złotowych na podstawie własnych zasobów złotowych oraz dekret powołujący Mennicę Państwową , określenie jej przepisów oraz tworzący stopę menniczą nowego złotego. Dekret tyczący się Banku Polskiego znalazł uzupełnienie w rozporządzeniu Ministerstwa Skarbu, które ustaliło datę rozpoczęcia działalności Banku na 28 kwietnia 1924r. Zanim to nastąpiło, operował Rząd emisjami bonów skarbowych, opiewających już na przyszłe złote polskie. Dekretem Prezydenta Polski z 19.12.1923r. wyemitowano I serię o wartości 20 000 000złp, a dekret z 17.03.1924r. zwiększył tę emisję do 45 000 000złp. Gdy okazało się że ani drukarnia Banku ani Mennica nie są w stanie zapewnić w terminie odpowiedniej ilości znaków pieniężnych, wprowadzono w obieg nowy pieniądz tzw. bilety zdawkowe (dekret Prezydenta Polski z dnia 14 kwietnia 1924r., który upoważnił Ministerstwo Skarbu do wypuszczenia biletów zdawkowych na sumę 150 000 000złp w odcinkach nie wyższych niż 2zł). Bilety te mają być zastąpione później monetami zdawkowymi z metalu. Równocześnie ten sam dekret zarządzał, aby wszędzie zastąpiono słowo „frank złoty” wyrazem „złoty”. Od tej pory ustawodawca nie zajmuje się już Bankiem Polskim a zwraca uwagę na emisje Ministerstwa Skarbu czyli rządowe. Emisje te idą w trzech kierunkach: bilety zdawkowe, bony skarbowe i bite monety, wszystko w złotych polskich. Nowo wprowadzony złoty polski ukazał się ludności przede wszystkim w postaci biletów zdawkowych. Była to emisja Ministerstwa Skarbu mająca tymczasowo zastępować metalowe monety, których Mennica Państwowa nie potrafiła wybić na czas. Opiewały one na 1, 5, 10, 20 i 50 groszy i kursowały kilka miesięcy (ich wymiana na monety trwała do 31 stycznia 1925r.). Mimo tej zapowiedzi żywot ich był znacznie dłuższy, zwłaszcza po wprowadzeniu biletów zdawkowych po 1 i 2 złote z 1919r., które do tego czasu leżały zmagazynowane i dopiero teraz zostały puszczone w obieg (ostateczny czas obiegu tych dwóch rodzajów biletów zdawkowych określono na 31 grudnia 1925r.). Ustawa sejmowa z dnia 23 czerwca 1925r. upoważniła Ministerstwo Skarbu do emisji biletów zdawkowych o nominale 5zł. Bilety zdawkowe o nominale 5 i 25 złotych zostały wprowadzone dekretem Prezydenta Polski z dnia 22 października 1926r. Zabezpieczeniem tych biletów zdawkowych była akcyza cukrowa oraz zapasy srebra i złota złożone przez Skarb Państwa w Banku Polskim. Bilety zdawkowe o nominale 2 złotych ostatecznie wycofano do 31 marca 1930r., a o nominale 5zł do dnia 30 czerwca 1931r. Wprowadzone w 1928r. bilety podstawowe przejęte zostały przez Bank Polski i nasze ustawodawstwo nie zajmuje się nimi więcej. Obok biletów zdawkowych i państwowych puszczano w obieg olbrzymią ilość biletów albo bonów skarbowych mających charakter pożyczki państwowej, ale formę pieniądza papierowego i terminy wykupu.

Zestawienie emisji bonów skarbowych:

I seria dekret Prezydenta RP z 19.12.1923r. 20 000 000zł

II seria dekret Prezydenta RP z 17.03.1924r. 45 000 000zł

III seria rozp. Min. Skarbu z 24.02.1925r. 20 000 000zł

IV seria rozp. Min. Skarbu z 22.04.1925r. 20 000 000zł

V seria ust. sejmowa z 15.07.1925r. 20 000 000zł

VI seria rozp. Min. Skarbu z 28.07.1925r. 16 000 000zł

VII seria rozp. Min. Skarbu z 14.10.1925r. 20 000 000zł

VIII seria rozp. Min. Skarbu z 28.11.1925r. 30 000 000zł

IX seria rozp. Min. Skarbu z 14.01.1926r. 25 000 000zł

X seria rozp. Min. Skarbu z 13.04.1926r. 25 000 000zł

XI seria rozp. Min. Skarbu z 19.05.1926r. 30 000 000zł

XII seria rozp. Min . Skarbu z 14.07.1926r. 25 000 000zł

XIII seria rozp. Min. Skarbu z 11.10.1926r. 25 000 000zł

XIV seria rozp. Min. Skarbu z 08.01.1927r. 25 000 000zł

XV seria rozp. Min. Skarbu z 09.04.1927r. 25 000 000zł

XVI seria rozp. Min. Skarbu z 10.10.1927r. 25 000 000zł

Na tym zakończono emisję biletów skarbowych.

Do ich emitowania wrócono w 1933r. na podstawie ustawy sejmowej z dnia 14 marca 1933r.

I seria rozp. Min. Skarbu z 01.04.1933r. 75 000 000zł

II seria rozp. Min. Skarbu z 30.06.1933r. 125 000 000zł

III seria rozp. Min. Skarbu z 07.10.1933r 50 000 000zł

IV seria rozp. Min. Skarbu z 15.11.1933r. 50 000 000zł

V seria rozp. Min. Skarbu z 16.01.1934r. 50 000 000zł

VI seria rozp. Min. Skarbu z 10.02.1934r. 50 000 000zł

VII seria rozp. Min. Skarbu z 27.03.1934r. 20 000 000zł

VIII seria rozp. Min. Skarbu z 18.05.1934r. 20 000 000zł

Ustawa sejmowa z 24 lutego 1937r. pozwalała Rządowi na emisję bonów skarbowych do sumy 450 000 000zł Suma ta została podwyższona do kwoty 650 000 000zł ustawą sejmową z 24 marca 1939r.

Część IV Moneta metalowa

    Celem ochrony zasobów złota jakie są w państwie, związany z monometalizmem złotego, wyszedł dekret Prezydenta Polski z dnia 27 sierpnia 1924r., który zakazywał wywozu złota i srebra w ilościach większych niż 100zł na osobę, jeśli chodzi o monety i w przedmiotach nie służących do osobistego użytku, jeśli chodzi o wyroby przemysłowe. Zapowiedziany ustawą z dnia 11 stycznia 1924r. nowy system monetarny znalazł szczegółowe omówienie w dekrecie Prezydenta RP z dnia 20.01.1924r. Według niego jednostką monetarną staje się złoty polski, wartości 9/31 grama czystego złota. Mają być bite monety złote, srebrne, niklowe i brązowe a bicie ich jest monopolem, czyli wyłącznym przywilejem Państwa. W myśl tego dekretu monety złote umarzają zobowiązania bez ograniczenia swej ilości i tak samo bez ograniczenia bije je mennica państwowa. Monety srebrne mają zdolność umarzania zobowiązań tylko do kwoty 100zł, a mennica będzie je biła w ograniczonej ilości, mianowicie do kwoty 4zł na mieszkańca Państwa Polskiego. Monety niklowe i brązowe mają moc zwalniania z zobowiązań ale tylko do kwoty 5zł, a mennica będzie mogła je bić w takiej ilości, by razem z monetami brązowymi wypadło ich po 1zł na każdego mieszkańca Polski. Dodatkowo ustalono wagi i próby dla poszczególnych typów monet. Ten sam dekret postanawia, że wzory wymienionych monet ustalać będzie Ministerstwo Skarbu i że monet z wytartym wzorem nie ma nikt obowiązku przyjmować. Monety miały być bite w Mennicy w Warszawie, ale pierwsze monety zostały wybite w Paryżu i Londynie. Rozporządzeniem Ministerstwa Skarbu z 23 kwietnia 1924r. miała mennica państwowa bić tyle monet srebrnych, aby na każdego mieszkańca wypadało po 8 złotych. Rozporządzenie to zostało zmienione dekretem Prezydenta RP z 22 października 1926r. które ustaliło obieg monet srebrnych na 12 złotych na mieszkańca. Nowa zmiana weszła w życie w 1927r. dekretem Prezydenta RP z dnia 13 października 1927r. dotyczącym stabilizacji złotego polskiego. Złote monety są jedynym środkiem płatności, a wysokość ich jest nieograniczona. Emisje monet srebrnych, niklowych i brązowych nie mogą przekroczyć 320 000 000zł, czyli 10 złotych na mieszkańca. W ślad za tym dekretem ukazał się bardzo szczegółowy dekret z dnia 05 listopada 1927r. o zmianie ustroju pieniężnego, który wprowadza także monety 25 złotowe zwane dukatami. Co do monet srebrnych to postanawia on, że będą bite z tego kruszcu monety 5 i 2 złote. Monety z niklu mają mieć nominał 1zł, 50, 20 i 10 groszy, zaś monety brązowe mają nominał 5, 2 i 1 grosz. W 1932r. wyszła jeszcze jedna ustawa o ustroju pieniężnym (dekret Prezydenta RP z dnia 27 lipca 1932r.) który wprowadził srebrne monety 10 złotowe. Wszystkie te ustawy o stopie menniczej złotowej nie wspominały nic o stemplu (wzorze) monet zostawiając tę sprawę Ministerstwu Skarbu. Stąd mamy cały szereg rozporządzeń tego Ministerstwa ustalających wygląd zewnętrzny monet. Pozostała jeszcze do omówienia kwestia uszkodzonych, wytartych lub fałszywych monet. Sprawę tę reguluje rozporządzenie Ministerstwa Skarbu z dnia 23 marca 1932r. traktujące o ich wymianie. Jest ono obszerne i mówi zarówno o banknotach jak i o monetach.

Bibliografia:

1. Janusz Kurpiewski „Zarys historii pieniądza polskiego”, PTAiN, Warszawa 1988r.

2. Pieniądz Polski, przewodnik po wystawie numizmatycznej, urządzonej staraniem zrzeszenia urzędników banku gospodarstwa krajowego, oddziału we Lwowie, Lwów 1934r.

3. Lech Kokociński „Pieniądz papierowy na ziemiach polskich”, Rosikon Press, Warszawa 2000

4. Wiadomości numizmatyczno – archeologiczne, tom XXI rocznik 1940-1948, Kraków 1949r.

Mam nadzieję że nie zanudziłem.