Wypowiedzenie umowy kredytowej

I. Wstęp

           Rozważając problematykę wypowiedzenia umowy kredytowej trzeba przede wszystkim podkreślić, że doktryna prawa bankowego[1] bardzo silnie podkreśla odmienność kredytu od uregulowanej w art. 720 ustawy Kodeks Cywilny z dnia 23.04.1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93) (dalej: KC) instytucji pożyczki. Potwierdza to zresztą ustawodawca, klasyfikując w art. 5 ustawy Prawo bankowe z dnia 29.08.1997r. (Dz.U. Nr 140, poz 939) (dalej: Pr.B) kredyt jako czynność bankową sensu stricto (a więc zastrzeżoną tylko dla banków), odmiennie zaś pożyczkę - jako czynność bankową sensu largo[2]. Konsekwencją tego rozróżnienia jest fakt, że do umowy kredytu nie mogą mieć zastosowania przepisy art. 720-724 KC, w szczególności art. 721 KC regulujący warunki odstąpienia od umowy pożyczki[3].

           Inne ustawy również nie zawierają definicji legalnej samego kredytu. Możemy jednak skonstruować definicję doktrynalną w oparciu o ekonomiczne znaczenie tego pojęcia oraz ustawowe uregulowania umowy kredytowej. Art. 69 ust. 1 Pr.B wymienia najistotniejsze cechy kredytu, stwierdzając, że przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu. Art. 69 ust. 2 Pr.B podaje natomiast essentialia negotii umowy kredytowej. Wobec tego większość rozważań dotyczących problematyki wypowiedzenia umowy kredytowej będzie odnosić się wprost do art. 69 Pr.B. Oczywiście doniosłe zastosowanie znajdą również odpowiednie przepisy Kodeksu Cywilnego. Warto w tym momencie zaznaczyć, że według art. 78a Pr.B., przepisy ustawy prawo bankowe dotyczące wypowiedzenia umowy kredytowej mają zastosowanie również do umów zawieranych zgodnie z przepisami ustawy z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1801) (dalej Kr.K.U)[4].

II. Wypowiedzenie umowy kredytowej przez bank

           Warunki wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank są uregulowane w art. 75 Pr.B.

           1. Ustawodawca w ustępie 1 tego artykułu wymienia przesłanki wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank w których bank może wypowiedzieć umowę kredytu albo obniżyć kwotę przyznanego kredytu. Takimi sytuacjami są:

a) Niedotrzymanie przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu.  

b) Utrata przez kredytobiorcę zdolności kredytowej

           Przez zdolność kredytową rozumie się zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie (art. 70 zdanie 2 Pr.B). Zdolność kredytowa jest podstawą udzielenia kredytu (por. art. 70 zdanie 1 Pr.B), tak więc ustanowienie warunku b) jako przesłanki wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank nie powinno dziwić. Kredytobiorca ma ponadto obowiązek umożliwiania podejmowania przez bank czynności związanych z oceną jego sytuacji finansowej i gospodarczej (art. 70 ust. 3 Pr.B),

c) W kontekście art 75 ust. 3 Pr.B. należy stwierdzić, że kolejną przesłanką wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank jest zagrożenie upadłością kredytobiorcy. Należy podkreślić, że treść tego przepisu rozszerza znacząco zapisane w ustępie 1 omawianego artykułu możliwości banku wypowiedzenia umowy kredytowej. Mówi bowiem już o samym zagrożeniu upadłością, nie zaś o faktycznej utracie zdolności kredytowej[5]. 

d) w doktrynie uznaje się, że podstawą wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank mogą być także postanowienia samej umowy kredytowej[6].

           Należy zaznaczyć, że konstrukcja art. 75 Pr.B przesądza, że ocena, czy przesłanki wypowiedzenia umowy kredytowej zaszły, czy nie, leży w gestii banku. Wydaje się, że podstawą oceny, czy kredytobiorca utracił zdolność kredytową są informacje uzyskane na podstawie art. 70 ust 1 i 3 Pr.B. Kredytobiorca nie jest oczywiście pozbawiony ochrony przed nieprawidłową oceną stanu faktycznego przez bank. Wydaje się, że może mieć tu zastosowanie art. 471 KC, który zobowiązuje dłużnika do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania świadczenia. I. Cybulska[7] podkreśla też możliwość zastosowania art. 189 ustawy z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) (dalej: KPC) wobec bezskuteczności wypowiedzenia z powodu nieistnienia przesłanek, które to wypowiedzenie warunkują.

           Wypowiedzenie umowy przez bank skutkuje wymagalnym roszczeniem banku o zwrot udzielonych środków wraz z należnymi odsetkami. W przypadku, gdy kredyt jest jeszcze niewykorzystany, tj. nie doszło do przekazania środków pieniężnych przez bank i realizacji wskazanego w umowie celu, wypowiedzenie skutkuje wygaśnięciem roszczenia kredytobiorcy o wypłatę środków pieniężnych. Bankowi nie należą się wówczas odsetki[8].

           2.Kredytobiorca korzysta z opieki normy semiimperatywnej w zakresie terminu wypowiedzenia umowy kredytu przez bank. Ustawodawca w Art 75 ust. 2 Pr.B stanowi, że termin ten wynosi 30 dni, a w razie zagrożenia upadłością kredytobiorcy - 7 dni. Postanowienia umowy mogą ten termin jedynie wydłużyć. Prowadzi to do wniosku, że wprowadzone do umowy postanowienie upoważniające bank do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym lub terminem krótszym niż wymieniony w art. 75 ust. 2 Pr.B jest nieważne przez zastosowanie art. 58 KC.

           3. Ustawodawca nowelą z 2004 roku[9] wprowadził obecne brzmienie ustępu 3 i ustępu 4 art. 75 Pr.B. Stwierdzają one, że wypowiedzenie umowy kredytu z powodu utraty przez kredytobiorcę zdolności kredytowej lub zagrożenia jego upadłością nie może nastąpić, jeżeli bank zgodził się na realizację przez kredytobiorcę programu naprawczego. Przepis ten stosuje się przez cały okres realizacji programu, chyba że bank stwierdzi, iż program nie jest w sposób należyty realizowany. Powodem wprowadzenia tych przepisów była próba zapobiegnięcia zbyt pochopnemu wypowiadaniu umowy kredytowej przez bank. Ten sam motyw kierował ustawodawcą przy wprowadzaniu mechanizmu adaptacyjnego w postaci możliwości obniżenia kwoty przyznanego kredytu (por. art. 75 ust 1 Pr.B). Zmiany te są w pełni uzasadnione praktyką, która wskazuje na daleko idącą "kruchość" umów kredytowych i częste przypadki ich wypowiadania.

III. Wypowiedzenie umowy kredytowej przez kredytobiorcę

           Problematykę tą reguluje art. 75a Pr.B.

           1.Art. 75a ust. 1 Pr.B. stwierdza, że o ile umowa kredytu nie stanowi inaczej, termin spłaty kredytu jest terminem zastrzeżonym na rzecz obu stron. Przepis ten ma charakter lex specialiswzględem art. 457 KC, który wprowadza pewną asymetrię w sytuacji prawnej na korzyść dłużnika. Mając na uwadze, że prawo powinno zapewnić podmiotom gospodarczym możliwość jak najbardziej precyzyjnego przewidywania przyszłych przepływów pieniężnych, w szczególności zysków, przepis ten wydaje się słusznie zabezpieczać podstawowe interesy banków w tym zakresie.

           Jak już wcześniej sygnalizowano, omawiany przepis nie znajduje zastosowania wobec umów kredytu konsumenckiego (por. przypis 4 na stronie 2).

           2. Do 2004 roku ustawa nie przewidywała możliwości wypowiedzenia umowy kredytowej przez kredytobiorcę. Obecnie możliwość taką daje art. 75a ust. 2 Pr.B, ale tylko w przypadku umów z ustalonym terminem spłaty kredytu dłuższym niż rok. Konstrukcja omawianego przepisu daje kredytobiorcy znacznie dogodniejsze uprawnienie kształtujące niż zastrzeżone dla banku na podstawie art. 75 Pr.B. Kredytobiorca może bowiem wypowiedzieć umowę kredytową bez podania jakiejkolwiek przyczyny. Kredytobiorca, jako słabsza strona stosunku cywilnoprawnego łączącego go z bankiem uzyskał więc daleko idący przywilej.

IV. Nowelizacja ustawy Prawo Bankowe z 1.04.2004 roku[10]

           Jak już wcześniej sygnalizowano, istotne dla omawianej tematyki zmiany w ustawie prawo bankowe wprowadziła jej nowelizacja z 1 kwietnia 2004 roku. Zmieniała ona znacząco brzmienie art. 75 Pr.B. oraz wprowadziła nowy art. 75a Pr.B.

Zracjonalizowano i zobiektywizowano przesłanki wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank, zastępując zbyt subiektywne sformułowanie "zły stan majątkowy kredytobiorcy" określeniem "utrata zdolności kredytowej". Jest to stwierdzenie bardziej obiektywne i weryfikowalne.

           Omawiana nowelizacja wprowadziła też nowy art. 75a Pr.B. w znaczącym stopniu wzmacniając pozycje kredytobiorcy w stosunku łączącym go z bankiem (por. rozdz. III pkt 2.). Został też wprowadzony ustęp 3 oraz ustęp 4 art. 75 Pr.B, których treść i znaczenie zostały omówione w rozdziale II, punkt 3.

[10]  patrz przypis 9 na stronie 4